2015-12-10

Хэл яриаг хөгжүүлэх –4

5-6 настай хүүхдэд уншиж өгөх ба цээжлүүлэх
Хүүхдийн хэл зүгшрүүлэх үгс

Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлье. Эх хэлээ эзэмшье.

Бага насны хүүхдэд шүлэг, оньсого, зүйр цэцэн үгс, жороо үгсийг эхлээд том чуул нь урнаар хэд хэдэн удаа уншиж өгнө. Дараа нь үг болгоныг тайлбарлан өгөөд дагуулж үг болгоныг хүүхдээр хэлүүлнэ. Хүүхдэд шүлгийг цээжлүүлэхэд байнга өдөр бүр давтаж тогтоолгоно. Хүүхдийн үгийн санг нэмэгдүүлэх, уран тод хэллэгт сургахад нэмэр болгох зорилгоор эцэг эх, багш нарт зориулан доор хи материалыг өглөө. Үүнд:

Д.Нацагдорж “Хэнз хурга”

Миний хэнз хурга
Магнай халзан зурвастай
Мянган хонины дундаас
Би хармагц таньдаг
Мярас мярас майлж
Намайг чиглэсээр ирдэг
Дун цагаан үстэй
Дуран хар нүдтэй
Түмэн хонины дунд
Түүнээс хөөрхөн амьтангүй
Төрсөн хотон дотроо
Тэр бид хоёр тоглодог.
Өвдгөө сөгдөж байгаад
Өөрийнхөө ээжийг хөхдөг
Өвөр дээр минь гараад
Өхөөрдмөөр өхөөрдмөөр эрхэлдэг
Нааш цааш дэгдэн
Малчин эзнээ баясгадаг.

“Миний цэцэрлэг”

Хашаа хүрээ нь цэв цэвэрхэн
Хаалга үүд нь тэв тэгшхэн
Шил цонх нь тув тунгалаг
Ширээ сандал нь шив шинэхэн
Хүүхэд бидний хүмүүжлийн өлгий
Багачууд бидний баярын дэлхий
Цэцэрлэгтээ бид хайртай
Цэцэрлэг минь бидэнд хайртай.

“Найзаа үдъеэ”


Ахлах ангиа төгсөөд
Бага сургаальд дэвшлээ
Эгч ах нар минь баяртай
Эрдэм номдоо шамдаарай

Ахлах ангиа төгсөөд
Бага сургуульд дэвшлээ
Ах эгч нар минь баяртай
Амжилтай сайн сураарай

“Хавар”


Хавар, хавар сайхан
Халуун дулааныг авчрана
Хавар, хавар гоёхон
Хамаг бодисыг ногоорулна.

Хавар, хавар урьхан
Хүүхэд амьтныг төлжүүлнэ
Хавар, хавар хүслэн
Хавар шиг бид цэцэглэнэ.

“Цэцэрлэг”


Манай цэцэрлэгийн хүүхэд
Хүүхэд баярладаг газар
Газар газрын хүүхдүүд
Хүүхэд бүр дотно
Дотно ая сайхан
Сайханд дуртай бид
Бид бүгдээрээ хүүхэд
Хүүхэд баярладаг газар
Газрын сайхан цэцэрлэг
Цэцэрлэг манай гэр.

“Муухай”

Гар нүүрээ угаахгүй
Халтар явбал муухай
Бөөс хурсаа арилгахгүй
Бохир явбал муухай

Хувцас хунараан оёхгүй
Хиртүүлэн явбал муухай
Хуруу хумсаа цэвэрлэхгүй
Хир суулгавал муухай.

“Цас”

Цас цас будрана
Цагаан хуваар дэлгэрэнэ
Мөнгөн дэлхий гялалзана
Мөнч сайхан харагдана.

Цас цас будрана
Цагаан цэцэг хаялана
Хас дэлхийг цайлгана
Хавтай сайхан үзэгдэнэ.

“Миний морь”


Миний морь зээрд морь
Гүйдэл сайтай тарган морь
Чиний морь хул морь
Хол ойрдоо алдартай морь.

“Найзаа угтая”


Бага найз ирлээ
Баярлан баярлан угтая
Сая танилцсан чамтай
Сайхан нөхөр болъё.
          Бяцхан нөхөд ирлээ
          Бид бүгдээрээ угтая
          Сая танилцсан чамтай
          Сайхан ханилж явъя.

“Од тоольё”

Дүүдээ дүүдээ наашаа ир
Тэнгэрийн одыг тоолж үзье
Нэг,хоёр, гурав, дөрөв, тав
Нийлээд хэд байх вэ
Тоолоорой, тоолоорой
Тоог мэдвэл хэлээрэй.

Д.Навансүрэн “Хавар”

Хавартай би найзлан даа
Хамт гадаа наадандаа
Усны шувууг угтан даа
Уран зэрэглээг харандаа
          Хавартай би найзландаа
          Хамт ажил хийнэ дээ
          Зүлэг модоо усландаа
          Шүлэг номоо уншин даа.

“Хурга минь”

Тун цагаан хурга минь
Тун чхөөрхөн ааштай
Тормогор хар нүдтэй
Торгон сайхан үстэй
          Түмэн хонины түрүүнд
          Тоглон дэгдэн гүйнэ
          Төрсөн нутгийн минь чимэг
          Түмэн сүргийн минь эрдэнэ.

“Тугалчин хүү”


Тугалын сүрэг бөмбөр бөмбөр
Тоос татлан манас манас
Тугалчин хүү жирс жирс
Тушаа шилбүүр тас няс

“Миний хурга”


Миний цагаан хурга
Май май майлдаг
Угжтай сүүгээ нэхээд
Уруулаа дологоод майлдаг
Хормойг үнэрлээд дагаад
Хурууг өмхөд мөмдөдөг
Араг дээр үсрээд
Алиалан тоглож нааддаг
Миний цагаан хурга
Майлаад намайг дагадаг.

“Таван хошуу мал”


Дэл сайтай азрага
Дэлэн сайтай гүү
          Сүр сайтай бух
          Сүү сайтай үнээ
Ноос сайтай хуц
Ноолуур сайтай хонь
          Эвэр сайтай ухна
          Үйлдэр сайтай ямаа
Хүч сайтай буур
Хөх сайтай ингэ

“Бэлэг”


Ээждээ би баяраар бэлэг өгмөөр байна
За байз бодоё , заавал бэлэг бэлтгэе
Эрээн бөмбөг өгвөл, ээж авахгүй
Тоглоом өгөөд яах юм бэ
Томчуул ямар тоголдог биш дээ
Ингээд ер нь надад илүү юм алга
Зурсан зургаа бэлэглээд,сурсан дуугаа дуулж өгьё.

Т.Баточир
“Бойтог минь”


Аавын зэхэж элдсэн
Хонины нэхий бойтог минь
Ажаагийн зүүж өгсөн
Хонхон чимэгтэй бойтог минь
          Аавын алганд өөдөөгөө болсон
          Алтан босгонд өлмийгөө өргөсөн
          Бойтог минь. Бойтог минь.
          Бодлын хөөрхөн бойтог минь,
Ээжийн эсгэж цойлдсон
Эвтэй сайхан бойтог минь
Эмээгийн мялааж хайрласан
Энхрий зөөлхөн бойтог минь
          Дахилт
Даахин насанд хүргэсэн
Дахиж багтаагүй бойтог минь
Дэлхийг алхахад тусалсан
Дэм нь багадаагүй бойтог минь
          Дахилт

“32 хул тоолох”

Дэн дун хул
Дэрсэн хул
Ян ян хул
Ясан хул
Бөн бөн хул
Бөндийсэн хул
Сайн эрийн хорин таван хул
Муу эрийн арван хул
Муу тоолвол таван хул
За тоолъё.

32 цагаан лонх
25 хулыгнэг амьсгалаар тоолох

“За, би нэг сайн эр болж 32 цагаан лонхыг нэг амьсгалаар тоолъё гээд тоолно.

Хүүхдийн хэл зүгшрүүлэх үгс

Эргэн дээр элээ хэрээ галуу гурав байна.

Ээрүүл хайруул бариул, билүү чулуу илүүр.

Хадлан руу мал оруулуузай, харгана руу хонь оруулуузай.

Хулан жороо хурдан жирийнэ, хуйвтай шилбүүр хуйлран эвхрэнэ.

Ах, аавын араг савраар аргал хоргол түүлээ.

Ихэр мухар хоёр ишиг, эрх хув хар нэг ишиг.

Аргал том арга бага болохоос, арга том аргал бага биш.

Арван тарвага арвуулаа тарган уу, арван тарвага арвуулаа эцэнхий юу.

Төлгөн хонинууд түргэн хөлтэй үү, иргэн хонинууд түргэн хөлтэй юу,

Бөөрийн талд явахад бөөрөнхий хамхуул бөмбөрөн бөмбөрөн, өнхрөн өнхрөн, өнгөрөн өнгөрөн хийслээ.

Эрээн давуу бараан даавуу хоёрын эрээн нь барааны дор гэсэн болохоос, эрээн давуу бараан даавуу хоёрын эрээн нь дор бараан нь дээр гээгүй.

Дэлгэр тэнэгэр зуны, цэлгэр цэлмэг тэнгэр.

Шилин цонхоны цаана ширэн цүнх, ширэн цүнхний цаана ширмэн хонх.

Хуучин байсан байшин, шинэ барьсан байшин.

Ширгэн дээр иргэн хонь, эргэн дээр төлгөн хонь.

Цох чих дух гурав гээд
Цох чих дух гурваа заагаарай.

Бөх хүнийг бөх хүн гэхээс, бүх хүнийг бөх хүн гэхгүй.

Нимгэн дэвтэр шингэн бэх, мөнгөн үзэг мөн ч тустай.

Эрхэм эрдэнэ эрдэм ном.
Эрдэнэ хүсвэл эрдэм ном сур
Эрдэм сурвал эрдэнэ тэр.

Бор бор болжмор жил жилд өндөглөнө
Бор бор болжмор жир жир жиргэнэ.

Цаас цагаан, цас цагаан, царс цагаан цөм цав цагаан.

Тэнгэр хөх тэнгис хөх тиймээ, хоёюулаа хөв хөх

Ашигласан ном хэвлэл:
  1. “Монгол ардын оньсого цэцэн үг “ Ц.Өлзийхутаг, Улсын Хэвлэлийн газар, Улаанбаатар 1982, номоос авав.
  2. “Хүүхдийн цэцэрлэгийн хэлний боловсрол” багшийн хэрэглэх бичгээс авав. Өвөрмонголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо 1987 он
  3. Хүүхдийн зохиолчдын шүлгүүдийг сонгож авав. 
Сургуулийн өмнөх насны хүүхдэд тохирсныг сонгож хүүхэд дээр туршиж дээрх материалыг түүвэрлэсэн Д.Нонна.

2015-11-23

Хэл яриаг хөгжүүлэх –3


4-5 настай хүүхдэд уншиж өгөх ба цээжлүүлэх

Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлье. Эх хэлээ эзэмшье.

Бага насны хүүхдэд шүлэг, оньсого, зүйр цэцэн үгс, жороо үгсийг эхлээд том чуул нь урнаар хэд хэдэн удаа уншиж өгнө. Дараа нь үг болгоныг тайлбарлан өгөөд дагуулж үг болгоныг хүүхдээр хэлүүлнэ. Хүүхдэд шүлгийг цээжлүүлэхэд байнга  өдөр бүр давтаж тогтоолгоно. Хүүхдийн үгийн  санг  нэмэгдүүлэх, уран тод хэллэгт сургахад нэмэр болгох зорилгоор эцэг эх, багш нарт зориулан доор хи материалыг өглөө. Үүнд:

“Цэцэрлэг сайхан”

Цэцэрлэг сайхан, цэцэрлэг сайхан
Цэвэр үзэсгэлэнтэй, цэцэрлэг минь сайхан

Цэцэрлэг сайхан, цэцэрлэг сайхан
Цэнгэлтэй ,жаргалтай цэцэрлэг минь сайхан

Цэцэрлэг сайхан цэцэрлэг сайхан
Цэцэгтэй, хүүхэдтэй цэцэрлэг минь сайхан

Цэцэрлэг сайхан цэцэрлэг сайхан
Чиний миний, гэр болсон цэцэрлэг минь сайхан.

“Би бага биш”

Ээжээ, ээжээ, би бага бишээ
Хувцас хунараа өөрөө өмсөж сурна.
Нүүр гараа өөрөө угааж сурна.
Өнөөдөр чармайж сурна.
Маргааш  гэхэд  бүгдийг хийж  чаддаг болно.

“Биеийн тамир”

Биеийн тамир хийвэл
Бие чийрэг болно.
Эрүүл чийрэг явбал
Ээж аав баярлана.

Биеийн тамир хийвэл
Бие чийрэг болно
Хүдэр чийрэг явбал
Хүн бүхэн баярлана.

Биеийн тамир хийвэл
Бие чийрэг болно
Эрүүл чийрэг явбал
Эх орон баярлана.

“Хавар боллоо”

Урьхан хавар морилон ирлээ
Нуурын ус уяран гэслээ
Нугас галуу буцаад ирлээ
Ургамал цэцэг амилан сэргэлээ.

Бидний ногоо бултайн ургалаа
Бороо хжр шаагин шааглаа
Билчээр нутаг ногоорон ногоорлоо.

“Цаг бол эрдэнэ шүү”

Цаг бол эрдэнэ шүү
Цаашаа явбал эргэхгүй шүү
Юу хийх цагтаа
Түүнийгээ бид заавал хийнэ

Цаг бол эрдэнэ шүү
Цаашаа явбал эргэхгүй шүү.

“Намар боллоо”

Сэрүүн намар боллоо
Сэнгэнсэн салхи сэрчигнэлээ
Усны  шувуу буцлаа
Ургамал цэцэг зулгарлаа
Ногоон мод шарлалаа
Хөх өвс хатлаа
Хүүхэд бид ноосон дээлэн
Хавтай эвтэй давхарлалаа.

“Бага нөхдөө хайрлана”

Насаар би эгч шүү
Чи надаас дүү шүү
Эгч нь дүүгээ хайрлана
Ажил хийхэд чинь туслана

Чи надаас дүү шүү
Насаар би ах шүү
Ах ньдүүгээ хайрлаана
Алив бүхэнд чинь туслана.

“Зуу зуу ишиг”

Эвий хөөрхөн эвэртэй
Эелдэг алиа зуу зуу май
Наашаа цаашаа харайна
Намайг үнэрлээд цоройно
Зуу зуу ишиг минь өсөөрэй
Зуун мянга болоорой
Зуу зуу ишиг минь бойжоорой
Эх орныг минь баяжуулаарай.

“Миний ишиг”

Тонгос, тонгос, тонгос
Миний хайртай ишиг
Маа маа майлж
Томоогүй намайг баясгана.

Тондог, тондог, тондог
Миний хайртай ишиг
Маа маа майлж
Эзэн намайгаа баясгана.

“Өвөл боллоо”

Уур амьсгал хүйтэрлээ
Гол мөрөн хөлдлөө
Галуу шувуу буцлаа
Живхүүн салхи үлээлээ
Цас навсайн буулаа
Хүүхэд багачууд бид нар
Цасан хүн босголоо.

“Солонго”

Өнгө өнгийн солонго
Өндөр тэнгэрт  татлаа
Улаан ногоон, шар улбар ягаан, хөх
Цэнхэр хүрэн өнгөтэй нийлээд
Онцын сайхан долоон өнгө.

“Шөнө”

Нар шингэж орой боллоо
Сар мандаж одод түглээ
Ойн шувууд унтаж байна
Одоо бид унтацгаая бас.

“Хөөрхөн дүүдээ” 

Хөөрхөн  дүүгийн хөл нь жаахан
Хөлдөө өмссөн ботиго нь жаахан
Тоодой дүүгийн толгой нь жаахан
Толгой доо  таарсан малгай нь зөөлөн

Энх дүүгийн ам нь жаахан
Аманд нь ургасан шүд нь цөөхөн
Дүүдээ, дүүдээ, дүү минь хөрхөн
Бөлтгөр түүний бүх юм нь жаахан.

“Аавын гар” 

Аавын гар ачтай гар
Аврага том хүчтэй гар
Тэвэрч өргөдөг тэнхээтэй гар
Тэсгэм хүйтэнд тэсвэртэй гар
Харахад хэцүү хатуу гар
Харин надад зөөлөн гар.

2015-11-15

Хэл яриаг хөгжүүлэх -2


  • 2-3 настай хүүхдэд цээжлүүлэх шүлгүүд
  • 3-4 настай хүүхдэд уншиж цээжлүүлэх шүлгүүд
Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлье. Эх хэлээ эзэмшье.

Бага насны хүүхдэд шүлэг, оньсого, зүйр цэцэн үгс, жороо үгсийг эхлээд том чуул нь урнаар хэд хэдэн удаа уншиж өгнө. Дараа нь үг болгоныг тайлбарлан өгөөд дагуулж үг болгоныг хүүхдээр хэлүүлнэ. Хүүхдэд шүлгийг цээжлүүлэхэд байнга өдөр бүр давтаж тогтоолгоно. Хүүхдийн үгийн санг нэмэгдүүлэх, уран тод хэллэгт сургахад нэмэр болгох зорилгоор эцэг эх, багш нарт зориулан доор хи материалыг өглөө. Үүнд:

2-3 настай хүүхдэд цээжлүүлэх шүлгүүд

Бөмбөг

Миний бөмбөг улаан бөмбөг
Чиний бөмбөг хөх бөмбөг
Бөмбөг минь бөмбөр бөмбөр бөмбөрөн
Бүгд олноороо тоглоно.

Өнгийн харандаа

Миний улаан харандаа
Миний хөх харандаа
Миний ногоон харандаа
Миний шар харандаа
Харанда бол миний зэвсэг
Харандаадаа би хайрлана
Харандаагаа би гамнана.

3-4 настай хүүхдэд уншиж цээжлүүлэх шүлгүүд

Багшийн гар

Багшийн гар хүндтэй
Биднийг арчилсан ариун гар
Багшийн гар хөдөлмөрч гар
Биднийг хүмүүжүүлсэн гавьяатай гар

Багшаа сайн байна уу

Багш минь ! Сайн байна уу ?
Мэнд хүргэж ёсолж байна
Цэцэрлэгийн бяцхан сурагч би чинь
Хувцасаа цэвэрхэн өмсөөд ирлээ шүү
     Багш минь ! Сайн байна уу ?
     Мэнд хүргэн ёсолж байна
     Өчигдрийн хэлснийг өв үнэнээр биелүүлээд
     Хувцасаа цэв цэвэрхэн өмслөө.

Цэцэрлэг

Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэгтээ би хайртай
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэгтээ би жаргалтай
Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэгийн багш надаа хайртай.
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэгийн багшдаа би хайртай.

Хөдөлмөр сайхан

Хөдөлмөр сайхан, хөдөлмөр сайхан
Хоол унд хөдөлмөр хийвэл олдоно.
Хөдөлмөр сайхан, хөдөлмөр сайхан
Хувцас хунар хөдөлмөр хийвэл олдоно.

Ишиг хурга

Ишиг ишиг зуу зуу
Хурга хурга маа маа
Ишиг хургаа хайрлана
Хурга ишгээ арчилна.

Малын төл

Хонины төлийг хурга гэнэ
Ямаанй төлийг ишиг гэнэ
Үхрийн төлийг тугал гэнэ
Тэмээний төлийг ботго гэнэ
Адууны төлийг унага гэнэ
Илжигний төлийг тутраа гэнэ.

Амьтаны төл

Тахианы зулзагыг дэгдээхэй /цурваа/ гэнэ
Гахайн зулзагыг тоорой гэнэ
Туулайн зулзагыг бүжин гэнэ
Барсын зулзагыг бамбар гэнэ
Баавгайн зулзагыг бамбарууш гэнэ
Бугын зулзагыг нүр гэнэ
Хандгайн зулзагыг хотол гэнэ.

Төлийн дуу
Тугал үхэр мөөрнө
Ботго ингэ буйлна
Хурга ишиг майлана
Унага адуу янцгаана.

Тоглоом
Янз янзын тоглоом байна
Яасан гое сайхан тоглоом бэ?
Эвтэй эетэй наадацгаая
Эвдэж хэмхэлэхгүйгээр тоглоцгооёо

Баяртай

Найзаа найзаа баяртай
Найз нөхөд минь баяртай
Маргааш өглөө уулзъя
Маш сайхан наадацгаяа
Багшаа багшаа баяртай
Багын минь найзууд баяртай
Дараа өглөө уулзъя
Даан ч сайхан тоглоцгооё

Аяга

Шаазан аяга, цавгүй аяга
Эрэн өнгөтэй, цэвэр аяга
Бор өнгөтэй бөмбөгөр аяга
Хоол цай аягалахад сайхан аяг.

Цас

Цасан хүн цасан хүн
Өвлийн хүйтэнд сүртэйхэн
Цасан хүн цасан хүн
Хаврын уринд уйхланхан.

Ус
Ус бол урсдаг
Уур болон дэгддэг
Үүл болон хөвдөг
Бороо болон шаагдаг
Цас болон шуурдаг
Мөс болон хөлддөг

2015-11-10

Хэл яриаг хөгжүүлэх -1


  • оньсого,
  • түргэн хэллэг,
  • зүйр цэцэн үгс,
  • хэл зүгшрүүлэх үгс







Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлье.
Эх хэлээ эзэмшье.

Бага насны хүүхдэд шүлэг, оньсого, зүйр цэцэн үгс, жороо үгсийг эхлээд том чуул нь урнаар хэд хэдэн удаа уншиж өгнө. Дараа нь үг болгоныг тайлбарлан өгөөд дагуулж үг болгоныг хүүхдээр хэлүүлнэ. Хүүхдэд шүлгийг цээжлүүлэхэд байнга  өдөр бүр давтаж тогтоолгоно. Хүүхдийн үгийн  санг  нэмэгдүүлэх, уран тод хэллэгт сургахад нэмэр болгох зорилгоор эцэг эх, багш нарт зориулан доор хи материалыг өглөө. Үүнд:

1.Оньсого

Хөх торгон дээл
Цагаан торгон хээтэй / тэнгэр од/

Үүлний цаанаас
Үнэгний чих цухуйх  /нар гарах/

Хөлгүй байж  явдаг
Нүдгүй байж уйлдаг /үүл, бороо/

Цэнхэр цэнхэр пансан хөшиг
Цэвэр тунгалаг сэрүүн хөшиг
Хангай дэлхийг чимдэг хөшиг
Халуун наранд сөхөгддөг хөшиг /манан/

Гаргүй байж үүд татна
Биегүй байж айлд орно  / салхи/

Дээвэр эсгий
Дэлхийг бүтээнэ /цас/

Эрхий чинээ биетэй
Тогоон чинээ малгайтай /мөөг/

Дугуй малгай өмссөн
Дун цагаан хүүхдүүд
Нов ногоон хивсэн дээр
Зун дугууйрч зогсдог /мөөг, мөөгний хүрээ/

Уулан дээр
Улаан тугал уяатай /төмсний цэцэг/

Хар хурга
Ясан бөөртэй /мойл/

Хээр морь хэжимтэй
Хэжим болгон цацагтай
Цацаг болгон молцогтой
Молцог болгон өндөгтэй
Өндөг болгон ангаахайтай /самар/

Дээрээс нь харахад
дэрэвгэр ногоон
Дэргэд нь очиход
Бөндгөр ногоон  /байцаа/

Талын цагаан азарга
Хангинатал янцгаагаад
Сэнгэнэтэл хатирна  /голио/

Орой өглөөгүй дуулаахай
Огцом доороо давхиахай
Газар усгүй амьдраахай
Ганган ногоон пагваахай /мэлхий/

Гэдсээ маажуулж дуугаа дуулна
Чихээ мушгиулж хоолойгоо засна. /мандалин/

2.Түргэн хэллэг

Арын тэр нуур аргагүй том нуур
Авдрын тэр нүүр алаггүй хүрэн нүүр

Сольж барьсан гэр
Сорьж тарьсан үр

Шилж олсон шүр
Ширж оёсон ширдэг

Даргар торгон дээлийн
Далбагар урт хормойг
Даргар торгон дээлийн
Далбагар урт хормой гэнэ

Бөв бөөрөнхий
Бөндгөр бөмбөгийг
Бөв бөөрөнхий
Бөндгөр бөөрөөр нь
Бөмбөрүүлэн бөмбөрүүлэн өнхрүүлнэ.

Хуш намар өвөлгүй
Нов ногооноороо байхаас
Хус намар өвөлгүй
Нов ногооноороо байдгүй

3. Зүйр цэцэн үгс

Оролдвол нэгийг сурдаг
Уралдвал нэг нь түрүүлдэг

Сурсан юм далай
Сураагүй юм балай

Мах идье гэвэл, малаа малла
Талх идье гэвэл ,тариагаа тарь

Буруу явдлаа бүү өмөөр
 Бусдын юманд бүү шуна

4. Хэл зүгшрүүлэх үгс

Дадах -татах
Дайрах - тайрах

     Далбаа - талбай
     Догол - тогло

Дуу - -туу
Дээвэр - тээвэр

     Өглөө - үглээ
     Өргөдөг - үргэдэг

Цангаах - чангаах
Цэг - чиг

     Замаар - чамаар
     Зангадах - чангадах

Зай - цай
Зуу - цуу

савар -шавар
сар - шар
сэрээ - ширээ

 газар - хацар
(үргэлжилнэ)

2015-10-27

Арван хоёр жилийн магтаал


Хүүхдийн тоглоомын талбайд таван хушуу малтай танилцуулах нэгэн санаа 

Эрдэнийн зүйлээр бөөлжөөд байдаг
Эрүү цагаан хулгана нэгэн жил
                    Эвэр сүүл нь тэнцүүхэн байдаг
                    Эзэндээ ээлтэй үхэр хоёр жил
Арын модонд алаглаад байдаг
Алаг эрээн бар гурван жил

                    Дэлхий дээгүүр дэгдээд байдаг
                    Дэлдэн чихтэй туулай дөрвөн жил
Хөх тэнгэрт хүржигнээд байдаг
Хүч ихтэй луу таван жил
                    Цаг үргэлж цагираглаад байдаг
                    Цагаан эрээн могой зургаан жил

Цагийн газрыг товчлоод байдаг
Цомбон туурайтай морь долоон жил
                    Хотгор газрыг хорголоороо дүүргэдэг
                    Хотондоо ээлтэй хонь найман жил
Үзсэн бүхнийг элэглээд байдаг
Илбэчин эрдэмтэй бич есөн жил

                    Таван жингээр донгодоод байдаг
                    Тархиндаа улаантай тахиа арван жил
Хот газрыг манаад байдаг
Хон хон дуутай нохой арван нэгэн жил
                    Арын газрыг хадраад байдаг
                    Алтан соёотой гахай арван хоёр жил

Хүүхдийн тоглоомын талбайд таван хушуу малтай танилцуулах нэгэн хэлбэр


2015-09-30

Сургуулийн өмнөх насны боловсрол


МОНГОЛ УЛСЫН СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ НАСНЫ БОЛОВСРОЛ  
СУДЛАЛЫН ЗАРИМ АСУУДАЛД
(1921-1960)

Д.Нонна(1),  Да.Эрдэнэбат(2)

Монгол улсын Засгийн газраас сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн боловсрол, хүмүүжлийн асуудалд анхаарал хандуулсны үр дүнд 1924 онд Алтанбулагт, 1925 оноос Улаанбаатар хотод анх цэцэрлэг байгуулж, 30 гаруй хүүхэд, 4 багштайгаар үйл ажиллагаа эхлүүлсэн түүхтэй. Гэтэл тогтмол хэвлэлийн мэдээнд, 1923 оны 4 дүгээр сарын 8-нд(3) нийслэл Хүрээнд Крупскагийн нэрэмжит хүүхдийн цэцэрлэг анх нээгджээ гэж дурдагдсан байгаа нь Шинэ Монголын шинэхэн түүхийн нэгэн олзуурхууштай баримт болно. Урьд нь нялх үрсэд зөвхөн гэр бүлийн хэмжээнд хүмүүжил олгож байсан явдлыг өөрчилж, хот, хөдөөгүй боловсон маягийн ясли, цэцэрлэгийн тоо олширч иржээ.
Харин хөдөөд 1929 онд анхны цэцэрлэг (Баянхонгор аймагт) байгуулагдаж байсан гэх баримт байх бөгөөд 1931 онд Хэнтийн Өндөрхаан, Төвийн Тариалан, Дорнодын Баянтүмэн, Хөвсгөлийн Хатгал, Газар тариалангийн Алтанбулаг, Архангайн Цэцэрлэг, Завханы Улиастай, Ховдын төв, Өвөрхангайн төвийн Ламын гэгээний хийд, Улаанбаатарт хоёрын зэрэг газарт хүүхдийн цэцэрлэг шинээр нэмж байгуулжээ(4).
Хүүхдийн цэцэрлэгийн үүсэл гарлын тухай товчхон өгүүлэхэд, Европт XVII зуунаас эхлэн хүүхдийн хүмүүжлийн тухай бүтээл гарч, бага насны хүүхдийн сургууль байгуулагдаж, хүүхдийн цэцэрлэг гэсэн нэр бий бол, анхны цэцэрлэг байгуулагдаж байжээ. Тухайлбал, Чехийн сурган хүмүүжүүлэгч Коменский Ян Амосын (1592-1670) “Ээжийн сургууль” гэсэн бүтээл хэвлэгдэж, Польш, Англи, Швед, Унгар зэрэг орнуудад хэрэглэгдэж байсан бол, Английн дэвшилт үзэлтэн Оуэн Роберт (1771-1858) хүүхдийн хүмүүжлийн асуудалд онцгой анхаарч, 1802 онд Нью-Лакарке хотод бага насны хүүхдийн сургууль байгуулж (1-5 насны хүүхдийн сургууль), 1837 онд Германы сурган хүмүүжүүлэгч Ф.Фребель “Хүүхдийн цэцэрлэг” гэсэн алдрыг бий болгож, анхны цэцэрлэг байгуулсан төдийгүй “Сургуулийн өмнөх сурган”-ыг бие даасан шинжлэх ухаан гэдгийг баталжээ. Түүнчлэн Оросод 1866 оноос хувийн цэцэрлэг байгуулагдаж, Аделиада Симонович (1840-1933) нөхөр Я.И.Симоновичийн хамтаар Петербургад анх удаа сургуулийн өмнөх сурган хүмүүжүүлэхийн хэвлэл болох “Детский сад” гэсэн нэртэй сэтгүүл хэвлүүлж байсан бол, Бельгийн сурган хүмүүжүүлэгч Декроли Овид (1871-1932) 1907 онд бага насны хүүхдийг хөгжүүлэх сургууль байгуулж байжээ(5).  
Үүнээс үзэхэд сургуулийн өмнөх боловсролын сургалтын суурь дэвсгэр Европт тэрлэн бий болж, бие даасан шинжлэх ухаан болох үйл явц XVII зуунаас эхлэн боловсорч иржээ.
Үндэсний ардчилсан хувьсгалын дараахнаас Монгол Улсад эмэгтэйчүүдийн нийгэмд гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох болж, тэдгээрийг тусгайлан сурган боловсруулах хөгжүүлэх, эмэгтэйчүүдийг аж үйлдвэр нийгмийн тустай хөдөлмөрт татан оролцуулах нөхцөлийг бий болгох, бага насны хүүхдийг нийгмийн хүмүүжилд хамруулахад эмэгтэйчүүдийг дайчлах талаар төрөөс санаачлагчид гарч, бага насны хүүхдийг хүмүүжүүлж сургах боловсрол олгох талаар эрэл хайгуул хийж, хаана яаж хүүхдийн байгууллагыг байгуулах, ямар хөрөнгөөр ямар зорилготой байгуулах талаар төрийн их, бага хурлаар хэлэлцүүлж тогтоол шийдвэр, гарын авлага гаргах болсон юм.
Намын II их хурлаар “Эрмэлзэх арван зүйл”-ийн хоёрдугаарт, “Монголын ард түмэн энх төвшин агаад боловсон олон улсын соёл эрдмийг хүртэж урагш давших эсэх нь монгол үндэстэн өөртөө эзэрхэн нэгэн гэр улс байгуулж, өөрөө засахад буй” хэмээсэн бол есдүгээрт,  “Ард түмний бага нас, их нас ялгахгүй монгол үсэг, бичиг ба бусад олон зүйлийн тусгай эрдэмд боловсруулан нийтээр эрдэм нээгдсүгэй”(6) гэж зааснаас үзвэл сургуулийн өмнөх боловсролын асуудлыг судалж, нэвтрүүлэх арга замыг эрэлхийлж байсны гэрч болно. Тэрчлэн МАХН-ын III их хурлын Гэгээрлийн яаманд зориулан гаргасан тогтоолын аравдугаар зүйлд, “Манай Монгол бол аливаа гадаадын боловсон улсын эрдэмд боловсруулах нь нэн чухал тул манай улсаас тухайлан тусгай боловсронгуй хүмүүсийг илгээж, мөнхүү гадаад боловсорсон улсын сургуулийн байдал төлөвийг таниулан ирүүлж, Монголын байдалд нийцүүлэн үлгэр болгож, улмаар боловсроход дөхөм тустай болговол ямар гэснийг хэлэлцээд, гадаадын боловсронгуй байдлыг дагаж мөрдөн явах нь нэн зүйтэй ”(7) гэсэн нь өрнөдийн боловсролын байгууллагын туршлагаас суралцах, судлуулах, нэвтрүүлэх талаар тодорхой алхам хийж эхэлсний илрэл байв. Бүсгүйчүүдийн тасгийн зорилгыг, “Бүсгүйчүүдийн дотор суртлыг дэлгэрүүлэх, даруй бичиг үсэгт сургах, Улаанбаатар хотод бүсгүйчүүдийн түр хугацааны сургууль байгуулж, хөдөө зэрэг газарт хэргийг хөдөлгөж чадах хүмүүсийг бэлтгэх” гэж тодорхойлжээ.
БНМАУ-ын анхдугаар  их хуралд, Гэгээрлийн яамны сайд О.Жамьян илтгэхдээ, “Балчир хүүхдийг сурган хүмүүжүүлэх цэнгэлдэх байгуулах, хэрхэн бага балчруудыг асрамжлан хүмүүжүүлж өсгөх тухай дэвтэр зүйлийг зохиох, хэвлэх ба Нийслэл Хүрээ мэт газрын хүүхдийг хуралдуулан цэнгэлдүүлж удирдан боловсруулснаар сургуулийн насанд хүргэх аргыг сүвэгчлэнэ”(8) гэж дурдсанаас үзвэл, хүүхэд саатуулах газар, хүүхдийн цэцэрлэгийг байгуулах, балчир насанд нь нийгмийн хүмүүжил олгох, гарын авлагатай болгох, сургуульд бэлтгэх зэрэг асуудлыг хөндсөн нь сургуулийн өмнөх насны боловсролын түүхэнд чухал ач холбогдолтой саналыг дэвшүүлсэн явдал болсон юм.
Ардын гэгээрлийн яамны сайд Эрдэнэбат (1924-1929) сургууль боловсрол соёл эрдмийг хүн бүр эрхлэн сурах тухай ухуулах бичигтээ, “Сурган хүмүүжүүлэх дөрвөн зүйлийн ерийн сургууль байвал зохих гээд, 1.Нялх хүүхдийн эхийн сургууль, 2.Долоон наснаас дээш, 13 наснаас доош ардын бага сургууль” гэх мэтээр ангилж, эхийн сургуульд хүүхдийн сэтгэл санааг, биеийн тамирыг сайжруулан хүмүүжүүлэхийг гол”(9) болгож байснаас үзэхэд хүүхдийг багаас нь хөгжүүлж хүмүүжүүлэх асуудлыг тавихдаа эхийн сургуулийг боловсролын системийн нэг хэсэг гэж тодорхойлжээ.
МАХН-ын III бүгд хурлын (1927) тогтоолын “Суртлын тухай” хэсэгт, “Клуб, улаан булангийн тоо олширч буй учир эмэгтэйчүүдийн салбар байгуулах, тэдгээрийг зохион байгуулагчаар тавих, нүүдлийн байдалд тохируулан тусгай гэгээрлийн гэр зэргийн боловсролын газруудыг байгуулан турших”-аар болсон нь эдгээр байгууллага нь аажмаар бага насны хүүхдийг хамруулж хүмүүжил олгох сургах үйл ажиллагаагаа эхлэх суурь дэвсгэр болж өгчээ. Мөн онд тухайн үед байгуулагдсан зургаан аймгийн яамдын дэргэд Ардыг гэгээрүүлэх хэлтэс байгуулагдаж байсан тул бага насны хүүхдийг сургуульд татан оруулахад урьдчилан гэр орноор нь бэлтгэл хийлгүүлдэг, ардууд аль идэвх зүтгэлтэй суралцах дөртэй хүүхдийг лам болгохоор хүрээ хийд рүү зүглүүлдэг, бүрэг доройг нь сургуульд суулгадаг байсан тул төрөөс сургуульд аль болох сэргэлэн, сурах авьяастай хүүхдийг оруулж байхыг зааснаас үзэхэд, эцэг эхчүүд хүүхдээ гэрийн сургалт анд хамруулж хөгжүүлэх сэргэлэн ухаантай, хэл яриа сайн хөгжсөн, бэлтгэл сайтай байхад нь анхаардаг байжээ.
БНМАУ-ын V  их хурлаас гаргасан тогтоолын 169-р зүйлд (1928), “Сургуулийн насанд хүрээгүй хүүхдийг гэрийн газар сурган үүрдийн хэв суртал болгох явдлыг хэрхэн чанартайгаар явуулах тухай заавар гаргаж шаардан бүртгэх зэргээр маш чухалчлан гүйцэтгэвэл зохино” гэсэн заалтыг хэрэгжүүлэх зорилгоор хөдөө орон нутагт гэрийн багш  нар илгээж, хүүхдийг бага наснаас нь бичиг үсэгт сургах, тоо бодлогын анхны мэдэгдэхүүн өгөх зэргээр ажиллаж байв. Мөн оны 10 дугаар сарын 23-нд хуралдсан МАХН-ын VII их хурлын тогтоолын 93-р зүйлд, “Эх нялхасыг асран хамгаалах ажилд эмэгтэйчүүдийг гадаад дотоодод явуулан боловсруулахыг хичээхийн дээр мөнхүү эх нялхасыг хамгаалах тасгийн хэрэгт нам ба улсаас онцгойлон туслалцуулах болговол зохино” гэж заасан нь бага насны хүүхэдтэй ажиллах, тэднийг асрах хүмүүжүүлэхэд зайлшгүй мэргэжлийн боловсон хүчин шаардлагатайг харуулж буй бөгөөд мөн тогтоолын 95-р зүйлд, “Эцэг эхгүй өнчин ядуу хүүхдийг асран хамгаалж боловсон байдлаар хүмүүжүүлэх явдлыг чухалчилж, ялангуяа харанхуй эндүүрлийн харгаагаар зарим этгээд нялх үр хүүхдийг хөсөрдүүлэн хүрдэнд тавих зэргийн муу гэмийг эсэргүүцэж устгах явдлыг эмэгтэйчүүдийн хэлтсээс чухалчилж тусгай нялхас өнчдийг тэтгэн хүмүүжүүлэх газар байгуулах аргыг эрэлхийлбэл зохино” хэмээсэн нь тухайн нийгэмд бага насны хүүхдийг асран хүмүүжүүлэх асуудал нь хүн ам цөөнтэй манайх шиг оронд ихээхэн чухал асуудал болон тавигдаж байв.
Бид Монгол оронд сургуулийн өмнөх насны боловсролын асуудлыг шийдвэрлэхээр төр, засгаас авч явуулж байсан бодлогын талаар цухас дурдсан хэдий ч эл удаа сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагыг бий болгоход нэн тэргүүнд шаардлагатай гарын авлагын тухайд тогтож өгүүлэхээр зорив. Бага насны хүүхдийг нийгмийн хүмүүжилд татан оролцуулах, хүүхдийн цэцэрлэг байгуулах талаар ухуулгын ажил хийгдэж байснаас юуны түрүүнд Орос болон бусад улсын туршлагаас мэдээ материалыг хөрвүүлэн ашиглах замаар сургалт, судалгааны шинжтэй ажлууд хийгдэж байв. Тухайлбал, Оросын нэрт сурган хүмүүжүүлэгч Т.Н.Алексеевнагийн(10) бүтээлээс Монгол улсын 1920-30-аад оны шилдэг сэхээтний нэгэн болох Б.Ишдорж багш хөрвүүлэн “Сургуулийн наснаа хүрээгүй багачуудыг боловсруулах хэмээх юу вэ?” нэртэйгээр 1929 онд хэвлүүлсэн нь (3000 хувь) тухайн үедээ багш нарт чухал гарын авлага болсон юм.
 Нэгдүгээрт, Тус номын бүлэг бүрт тусгасан байдлыг  харгалзан товч байдлаар өгүүлье.  “Бүх дэлхий дахинаа” бүлэгт, “Цэцэрлэгийн ариун цэвэр, цагаан хормогчтой, тус тусдаа ширээ сандалтай, тоглоомын булантай, тоглоом наадгайгаар хүүхдүүд яаж тоглох талаар бичжээ. Итали, Швейцар, Шотланд, Япон (цав цагаан байшинд) цэцэрлэг байгуулж, Берлин, Америкийн цэцэрлэгийн дэргэд (усны амьтныг танилцуулах цөөрөм байгуулж), Песталоцийн амьтан тэжээх газар, хөдөөгийн цэцэрлэг зэргийг байгуулж, хүүхдийг хөгжүүлэн ажиллаж байгаа тухай, Норвеги, Австрали, Энэтхэг, Зөвлөлт засагт багачуудын орднуудыг байгуулж ажиллаж байна” гэсэн бол, “Сургуулийн наснаа хүрээгүй багачууд” бүлэгт, “XIX зууны үеэс эхлэн багачуудыг судалж эхэлсэн тухай, томчууд багачуудын онцлогийг мэдэхгүй учир хурдан том болгохыг хүсэж байсан нь багачуудын судалгааг эхлүүлсэн, хүүхдийн сэтгэл санаа, өсөлтийн талаарх онцлогийг нээсэн, удаан хугацаагаар хүүхдийг суулгах нь тусгүй тул тусгай танхим байгуулж хүмүүжүүлэх аргыг олсон, гурван настай хүүхдийн хөдөлгөөнтэй байдал, бүхнийг өөрөө хийхийг хүсдэг, бүх юмыг дуурайж тоглодог, олон цөөн гэж хэлэхгүй, санаж тогтоох нь бага, хянаж болгоомжлох нь тогтворгүй, зохион бүтээх чадвартай гэсэн бол зургаан настай хүүхдийг ажил хийж, бичиг үсэг тоо бодлого бодож чаддаг, орчноос шалтгаалан хүүхдийн хөгжил явагдана” гэх зэргээр судалгаан дээр тулгуурлан тодорхой бичжээ. “Сургуулийн нас наа хүрээгүй багачуудыг хүмүүжүүлэх боловсруулах хэрэгтэй юу?” бүлэгт, багачуудыг аажмаар сургана гээд цэцэрлэгт яваагүй гэр орондоо байгаа хүүхдийг бэлтгэх нь чухал. Хэрэв бэлтгэхгүй бол насан турш мэдэхгүй зүйл ч үлдэх болно гэж эцэг эхчүүдэд зориулан бичээд сургуульд орохын наана сурдаг зүйлд, чадамгай явах, үсрэх, авирах, аливаа өнгө, хэлбэр дүрс, дуу, үнэр, хүрэлцэхүй зэргийг мэдэрдэг, хэлэх ярихад суралцаж, өөрийнхөө санал бодлыг илэрхийлдэг, таван эрхтнээр танин мэдэж, тэдгээрийг шинжиж ижил ялгаврыг олж, өөрийн дүгнэлтийг хийдэг, тоглоом, зураг, баримал, дуу хөгжмийн бүтээлүүдэд өөрийн саналаа илтгэх, ариун цэвэрч, нягт үнэнч, чин шударга, эелдэг байхад суралцдаг гэж хүүхдийг сургуульд орохын өмнө эзэмших ёстой мэдлэг чадварыг тодорхойлж, гэр орны нөхцөлд хүүхдийг сургуульд бэлтгэх нь чухал, хүүхэд бие дааж өсөж хөгждөггүй, заавал хүмүүжүүлж хөгжүүлэх хэрэгтэй гэдгийг онцгойлжээ.
“Настайчууд багачуудыг хэрхэн үздэг вэ?” бүлэгт, Багачууд нь хөдөлгөөн ихтэй, их юм асуудаг, туршиж судлах, толгой даах зэргээр төрөлхийн авьяастай бөгөөд элс шороогоор тоглох, усанд орох, амьтны дэргэд байхыг хүсдэг, хүүхдүүдэд саад болдог зүйлд, настайчууд багачуудад юу хэрэгтэйг ойлгодоггүй, болгоомжлохгүй хааш яйш үзэхээс гадна хүүхдийг саад төвөг татагч, яршигтай амьтад гэж үздэг төдийгүй хүүхдийн онцлог байдлыг хайхардаггүй, багачуудын сурч боловсрох талаарх ойлголтоо өөрчлөх хэрэгтэй, хүн ямагт боловсорч сайжирч байх учир төрсөн цагаас өтлөх хүртлээ ямагт суралцана, хүний биеийн зарим эрхтэн хүүхдийн бага балчир үед амархан хөгждөг учир тухайн үед нь сургах нь зүйтэй. Ёс суртахууны хүмүүжлийг багаас нь эхлэх нь зүйтэй бөгөөд хүүхдийг хүмүүжүүлэх эдийн засгийн чадамж өнөө цагт алга байна гэдгийг өгүүлжээ.
“Пролетарийн ба үгээгүй ардын багачууд” бүлэгт, пролетарийн хүүхдийн амьдрал маш хүнд, бие бялдар нь дорой туранхай гэх зэргээр бичсэн бол, “Зөвлөлт засагт багачуудыг боловсруулах явдал хэрхэн бий болсон бэ?” бүлэгт, Өнчин хүүхдийн байгууллагын тухай, XIX зууны дундуур нялхсыг хамгаалах газар байгуулсан, 3-7 настай хүүхдийн цэцэрлэг Германд байгуулагдсан бөгөөд мөн тус улсад ”Хүүхдийн цэцэрлэг” гэдэг нэр томьёог анх томьёолсон болон Орос улсад хувьсгалаас өмнө хүүхдийн цэцэрлэг 400 байсан бол 1921 он гэхэд 6000 гаруй цэцэрлэг бий болсон тухай өгүүлсэн байна.
“Хүүхдийн цэцэрлэг гэж юу юм бэ?” бүлэгт, хагас өдрийн цэцэрлэг (4-6 цаг ажилладаг), 24 цагийн болон 8 цагийн цэцэрлэг байдгийг тэмдэглэжээ. Түүнчлэн хүүхдийн цэцэрлэгийг “цэцэрлэг”, “голомт”, “хүүхдийн байшин”, “хүүхдийн зуслан”, “зуны цэцэрлэг”, “хүүхдийн эмнэлгийн газар” зэргээр ангилж, хүүхдийг хүмүүжүүлэх хөтөлбөрийг бүлгээр дурдсан агаад үүнд, бие бялдрыг сайнаар боловсруулах, хүүхдийн таван эрхтэнг боловсруулах, эдийг танилцуулах, биеийн хөдөлгөөнийг боловсруулах (хураагдах нугарах тоглоом, эвлүүлэх, бага нь томдоо давхарлаж ордог тоглоом), зохион бүтээх билгийг хөгжүүлэх, хүүхдийн оюуныг боловсруулах, хэл болон ажилд сургах, уран сайхныг танин мэдэх, сайн заншил сурталд сургах, олон нийтийн хөдөлмөрт суралцах гэж хүмүүжил сургалтын агуулгыг тодорхойлж өгчээ. Цэцэрлэгийн эрхлэгчийн үүргийг (удирдагч бүсгүйн) мөн дурджээ.
  “Сургуулийн наснаа хүрээгүй багачуудыг боловсруулах хэмээх юу вэ?” ном нь дэлхий дахинд Европ, Америк, Азийн хөгжилтэй орнуудад бага насны хүүхдийг хүмүүжүүлж байгаа ерөнхий төрх байдал, сургуулийн наснаа хүрээгүй хүүхдийн бие бялдрын хөгжлийн онцлог, хүүхдийг хэрхэн хөгжүүлэх талаар хүмүүжил сургалтын агуулгыг багтааж, эцэг эхчүүдэд нарийвчилсан зөвлөгөө өгсөн зэргээрээ тухайн үеийн Монголын нөхцөлд багш нар төдийгүй, өрх гэр бүлд ихээхэн ач холбогдол тойгоороо ялгарч байжээ.
Монголд хүүхдийн цэцэрлэг байгуулах, цэцэрлэгийн хүүхдэд олгох мэдлэг чадварыг эзэмшүүлэхэд чухам яаж юу хийвэл зүйтэйг чиглүүлж өгснөөрөө дээрх гарын авлага чухал үүргийг гүйцэтгэжээ.
Хоёрдугаарт, Монгол улсын гавьяат багш  Л.Балжирын “Хөдөөд байгуулах хүүхдийн цэцэрлэгийн тухай” (1931) гарын авлага нь (2000 хувь хэвлэгдсэн) тэр үедээ сургуулийн насанд хүрээгүй багачуудыг хүмүүжүүлэх газруудыг байгуулах чухал асуудлыг тусгаснаараа онцлог юм. Уул номын оршилд, “Хот хөдөөгийн орон нутгийн бага сургуульд бэлтгэж бүхий хүүхдийг оруулах явдал нь чухал бөгөөд бичиг үсгийг боловсруулан бэлтгэх явдал бус хүүхдийн цэцэрлэгийг орон нутгийн газраа, багачууд хүүхдийг нийтийн байдал, дадлага олгуулж, ариун цэврийг сахиж, ажилд дуртай болгох нь хүмүүжил боловсролын гол зүйл болно. СССР улсын Ардын Гэгээрүүлэх яамны дэргэдэх багачууд хүүхдийг асран хүмүүжүүлэх төв газраас хөдөө тариачин ардын багачууд хүүхдийн хүмүүжүүлэх газрын ажлын арга заавар хэмээх дэвтрийг Монголын орон нутгийн байдалд тохируулан зохион орчуулав” гэжээ.
“Сургуулийн нас хүрээгүй багачуудыг хүмүүжүүлэх газруудыг байгуулах тухай” бүлэгт, Орон нутгийн газар багачууд хүүхдийг хүмүүжүүлэх газрыг байгуулахдаа газар орны байдалд таа цуулан байгуулах ба хүмүүжлийн газрыг биелүүлэн гүйцэтгэх ажлыг шинжлэн үзэж, чухам ямар хүмүүжлийн газар байгуулбал ашиг тустай болохыг байдлаас хянан гүйцэтгэх нь чухал бөгөөд хөдөө орон нутгийн газарт аж байдалд тохируулан хоёр янзаар ялгаварлан байгуулахдаа, нэгдүгээрт, зун цагт түр цэцэрлэг байгуулах, нөгөө нь байнга орших хүүхдийн цэцэрлэг болно гээд түр хүмүүжлийн газрыг нээхдээ хүн бөөгнөрсөн хамтрал, коммуна, артель зэргийн газруудад хаврын тариалангийн үед 3-4 сарын хугацаатайгаар, мөн баярын өдөр март сарын 8, майн 1-нийг тохиолдуулан нээвэл зохино гэж үзсэн нь ард түмний дунд баяр наадам, ажил хөдөлмөрийн үеэр сурталчилгаа явуулах  тохиромжтой гэж тооцжээ. Ухуулан таниулах ажилд нам, эвлэлийн олон гишүүдийг дайчлан орон нутгийн засаг захиргаа, эмэгтэйчүүдийн салбар хэлтэс, үйлдвэрчний эвлэл, сургууль, хоршоо худалдааны зэрэг газарт эрхлэн гүйцэтгэнэ гээд орон сууцны асуудлыг зөвхөн ариун цэврийг чухалчлан хуурай ба нартай, дулаахан орон сууц байвал зохихыг заагаад эсгий гэр байж болох бөгөөд модон шалтай, нарны гэрэл илчээр сайн давхар бүрээстэй, хаяа нь сайн, тооно нь шилтэй байх, цэцэрлэгийн дэргэд ногоо тарих, газрыг бэлтгэх ба мод суулгах зэрэг ажлыг үйлдэх нь чухал гээд зуны улиралд хүүхдийн цэцэрлэгийг сургуулийн байранд болон улаан гэрт, клубт байгуулж болно гэжээ.
Орон нутагт хүүхдийн цэцэрлэгийг байгуулахдаа, хэрэглэх ширээ сандал зэрэг эд зүйлийг зуны улиралд модоор хүүхдийн байдалд тохируулан үйлдэх, ажиллах цагийг өвөл 6 цаг, зун 10-12 цагаар тооцож, хөдөө орон нутагт цэцэрлэгийн ач холбогдлыг сайн ойлгохгүйгээс болоод ангийн бүрдэл дутуу, санхүүгээс шалтгаалан цэцэрлэг бүрэн ажиллахад хүндрэлтэй байдаг тухай бичжээ. Өдөр тутмын цэцэрлэгт хоолыг гурваас цөөнгүйгээр олгохдоо, өглөөний цайг наймд, өдрийн хоолыг арван хоёрт, их үдэд гурван цаг хагсаад, оройн хоолыг 19 цагт хэмээн хуваарилж, өдөрт талх 3-4 фунт, мах 200-250 гр, сүү хагас литр, тос 25 гр, чихэр 25 грамм, элдэв будаа 30-50 грамм, элдэв ногоог таацуулан хэрэглэнэ хэмээсэн нь тэртээ 80-аад жилийн өмнө хүүхдийн илчлэг тэжээлийг шинжлэх ухааны үндэстэйг ээр өгч байсан байна.
 Орон нутагт хүүхдийн цэцэрлэгийн газарт, 1-8 хүртэлх насны багачуудыг хүмүүжүүлж, хүүхдийг их багаар ялгаварлан суулгаж, удирдагч хүмүүжүүлэгч нарыг нялхсыг хүмүүжүүлэгч эмч нарын туслагч сестра нар удирдаж, багачуудыг элсүүлэхдээ ангийн чанарыг харгалзан авч байсан нь Зүүнтний балмад бодлоготой холбоотой болно. Тухайлбал, нэн даруй ядуу анги, дараа нь дунд ба албан хаагчдын багачууд хүүхдийг авбал зохино гэж байв. Эл үед яслийн болон цэцэрлэгийн насны багачуудыг хамтад нь түр авч байжээ. Цэцэрлэгт 25 хүүхдэд нэг хүмүүжүүлэгч, 50 хүүхдэд хоёр хүмүүжүүлэгч байхаар орон тоог баталж, яслийн насны хүүхдүүд байх аваас нялхасын хүмүүжүүлэгч авч ажиллуулж байхаар тогтжээ.
Хөдөө орон нутгийн цэцэрлэгийн гол бодлого нь: 1.Багачууд хүүхдийн хүмүүжил боловсролын тухай нийт ардад өргөнөөр таниулах, 2.Хүүхдийн цэцэрлэгийг орон нутгийн газар өргөнөөр байгуулах явдлыг гол бодлого болгон явуулах, 3.Хүүхдийн цэцэрлэг нь орон нутгийн газар хүмүүжил боловсролын төв газар болох тул багш нар хүмүүжүүлэгч нар нь олон нийтийн газар соёлын довтолгоо ба нийтийн компанийн ажилд оролцон гүйцэтгэх, 4.Багачуудыг хүмүүжүүлэх явдалд олон нийтийн санал эрмэлзлийг хандуулан оролцуулахыг гол бодлого болгож, хүүхдийн эцэг эхийг цэцэрлэгийн хүмүүжлийн ажилтай танилцуулахдаа жижүүрлэх ба зөвлөлийн гишүүдэд оруулах, хуралдуулах зэргээр танилцуулсан нь хүүхдийн цэцэрлэг байгуулахад олон нийтийн дунд сурталчлах тэдний санал бодлыг цэцэрлэг рүү хандуулах талаар тодорхой өгүүлсэн байна.
Хүүхдийн цэцэрлэгийн зөвлөлийн зорилго нь хамтралын газруудтай холбоотой ажиллах, орон нутгийн цэцэрлэг нь эмэгтэйчүүдийн салбар хэлтэс буюу төлөөлөгч нартай харилцан ажиллах, ХЗЭ болон пионерийн бүлэг, хоршоо худалдаа, аймаг ба сумын захиргааны газар, үйлдвэрчний эвлэл, эх нялхасыг хамгаалах газар ба эмч доктор нартай хамтран ажиллахад оршиж байв. Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч нар орон нутгийн эвлэл, үйлдвэрчин, эмэгтэйчүүд болон засаг захиргаатай холбоотой нэгдсэн төлөвлөгөөнд оруулах, цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг сурталчлах, хэвлэлд бичиж гаргах, олон түмний дунд тайлагнах ажлыг гүйцэтгэх хэрэгтэйг дурджээ. Түүнчлэн цэцэрлэгийн ажлын төлөвлөгөөг гаргаж, түүнд багш, эцэг эх, олон нийтийн төлөөлөл оруулсан зөвлөл байгуулах, багш нарын хурал хэлэлцэх асуудал, цэцэрлэгийн орон тоо, хүүхдийн цэцэрлэгийн хуваарь  (том, жижиг хүүхдийн) долоо хоногийн хоолны хуваарь, хөдөө орон нутгийн газар хүүхдийн цэцэрлэгийг 40 хүүхдэд бэлтгэх зүйлүүдийг тодорхойлж, аж ахуйн эд хогшил, ариун цэврийн болон хичээлийн хэрэглэлд холбогдох зүйлс зэрэг чухал асуудлуудыг тусгасан гарын авлагууд бий болжээ.
Хичээлийн зүйлд холбогдол бүхий зүйл гэсэн гарчигт, тоглоомууд, оёдол, ногоо цэцэг тарих, зураг зурах ба наах, нийгмийн байдлын сахилга журмыг, муу сайныг мэдүүлэх, цэцэрлэгийн дотоод журмыг сахих, ариун цэврийг дээдлэх зэргийг багтаажээ. Олон нийтийн ажилд оролцох тухайд улаан гэр, клуб, гэгээрэл боловсролын байгууллага, хоршоо худалдаа, сумын захиргаа зэргийг очиж үзэх, аливаа ажилд оролцох, элдэв лоозонг бэлтгэх, нийтээр дуу дуулах, уран зохиолд шамдан шүлэг бичих, элдэв оньсон техниктэй танилцах, хамтралын ажил байдал, хадлан тариалангийн газар, сүү тосны завод, үзэсгэлэн үзэх, жагсаалд оролцох, индэр, клубыг чимэглэх, хувьсгалын баяр, тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай ярилцах зэргээр төлөвлөн ажиллаж байсан нь хүмүүжил сургалтын агуулгаар хүүхдэд маш их зүйлийн мэдлэг өгч хүмүүжүүлэх ажлыг явуулах үед орон нутгийн сургуулиудын захирал, багш нар зөвлөгөө өгч оролцож байсныг түүхэн баримт харуулж байна.
Дээрх гарын авлага нь хүүхдийн цэцэрлэгийн ажилтнууд ямар их идэвхтэй  чадвартай эмэгтэйчүүдээс бүрдэж, тэд орон нутгийн засаг захиргаа, залуучуудын байгууллага нам, эвлэлийн гишүүдийг, албан газрууд, хоршоо артель зэрэгт хүүхдийн байгууллагыг байгуулахад оролцуулахын тулд суртал нэвтрүүлгийг хүний ой тойнд ортол  шингээдэг, хурал цуглаан хийх, хүүхдийн болон багш нарын бүтээлээр олон нийтийн дунд үзэсгэлэн гаргах хүүхдийн тоглолт үзүүлэлт зэрэг хүчтэй сурталчилгаа хийж олон цэцэрлэг байгуулж байсан түүхтэй юм.
Гэгээрлийн яамны сайд Т.Машлай тус яаманд хүүхдийн цэцэрлэгийн асуудлыг хариуцсан тасаг (1940) байгуулж, эрхлэгчээр Д.Долгоржав, мэргэжилтэн В.Ф.Максаковаг зөвлөхөөр нь томилсноор, тэд Гэгээрлийн яамны зөвлөх А.В.Русаков, А.В.Лесин нарын удирдлагаар хүүхдийн цэцэрлэгийг хөгжүүлэх ажилд  орсон байна.  Тэрчлэн орон нутагт 1931 онд 76 улаан гэр, 76 ажилчинтай, 1932 онд 132 улаан гэр, 99 ажилчинтайгаар цэцэрлэг байгуулах хөдөлгөөн өрнөж байсан гэж зарим эх сурвалжид тэмдэглэжээ.
Цэцэрлэгийг боловсон хүчнээр хангахад онцгой анхаарч 1941 онд Ардыг гэгээрүүлэх яамнаас цэцэрлэгийн эрхлэгч, хүмүүжүүлэгчдийг бэлтгэх курс байгуулж, сургалтын шинэ программ боловсруулж, хүүхдийг ерөнхий боловсролын сургуульд бэлтгэх ажлыг хэрэгжүүлсэн төдийгүй ЗХУ-ын хүүхдийн цэцэрлэгийн туршлагаас суралцаж, хүүхдийн цэцэрлэгт зохиох хүмүүжил сургалтын агуулга, арга зүйг нэвтрүүлжээ(11).
Хүүхдийн цэцэрлэгийн дүрмийг батлан гаргаснаас хойш тогтсон цагийн хуваарьтай, боловсруулсан хөтөлбөртэй, хүүхдийн оюун ухааныг хөгжүүлэх ардын урлаг, угсаатан зүйн холбогдолтой тоглоом наадгайтай, хөдөлмөрийн болон гоо зүйн хүмүүжил олгох аливаа хичээлүүдийг явуулдаг болсон нь сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сургалт, арга зүйн бааз суурийг тэлж, улмаар цаашид ажиллах суурийг бэхжүүлж өгсөн хэрэг байв.
1930-1940 оны статистикийн мэдээгээр: 1931 онд цэцэрлэгийн тоо 12, хүүхдийн тоо 365 байсан бол, 1932 онд 14 цэцэрлэг, 405 хүүхэд, 1933 онд 4 цэцэрлэг, 125 хүүхэд, 1934 онд 6 цэцэрлэг, 180 хүүхэд, 1935 онд 6 цэцэрлэг 180 хүүхэд, 1940 онд 6 цэцэрлэг, 140 хүүхэдтэйгээр буюу 1930 оныхоос даруй 6 дахин нэмэгдсэн тоон үзүүлэлтээр ойлгож болох юм.
1921-1940 онуудад хүүхдийн ясли цэцэрлэг, сургуулийн өмнөх насны багачуудыг хүмүүжүүлэх, боловсруулах, монгол орны нөхцөлд тохирсон хөтөлбөрийг боловсруулж, хэвшүүлэх, боловсон хүчний асуудлыг шийдвэрлэх зэрэгт анхааран ажиллаж байв.
Гэгээрлийн яамнаас сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хүмүүжил, сургалт, заах арга, цэцэрлэгийн дотоод дүрэм, журамд холбогдох (1941-1947) “Хүүхдийн цэцэрлэгийн дүрэм”,  “Цэцэрлэгийн эрхлэгчийн жилийн ажлын төлөвлөгөөний загвар”, “Эцэг, эхээс хоолны хөлсийг хураах заавар”, “Цэцэрлэгийн ариун цэврийн дүрэм”, “Хичээлийн товч агуулга”, “Цаас, модоор тоглоом хийх загвар”, “Талбайн төхөөрөмж (морь, гулгуур, тэнцвэрийн вандан, завь, ачааны машин, онгоц гэх мэт)-ийн загвар”, “Хүүхдийн хоолны нэрс ба тэдгээрийг хийх аргачлал”, “24 цагийн цэцэрлэгийн үйл ажиллагааны зөвлөмж”, “Экскурс, зугаалга явуулах зөвлөмж”, “Цэцэрлэгийн дотоод төхөөрөмжийн үндсэн хэмжээ”, “Хүүхдийн цэцэрлэгт явагдах хичээл”, “Хүүхдийн цэцэрлэгийн өглөөний гимнастикийн нэгдсэн дасгал”(12) зэрэг олон арван дүрэм, заавруудыг гарган мөрдүүлснээр хүүхдийн цэцэрлэгийн үйл ажиллагаа тогтмолжиж, сургуулийн өмнөх байгууллагыг шинжлэх ухааны үндэстэйг ээр удирдан явуулах эх суурь тавигдсан юм.
Сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын боловсон хүчний асуудлыг хүүхдийн цэцэрлэгийн эрхлэгч, хүмүүжүүлэгч нарыг бэлтгэх түр курсыг хоёр сарын хугацаатайгаар (1931), түр хичээллэх курс (1941-1950), Багшийн сургуульд  цэцэрлэгийн багш бэлтгэх гурван жилийн дамжаа (1951)-гаар бэлтгэж байв.
Ардыг гэгээрүүлэх яамны харьяан дахь цэцэрлэгийн тасгийн 1941-1960 он хүртэл авч явуулсан үйл ажиллагаа нь хүүхдийн цэцэрлэгийг улсын төсвөөс гадна, зарим томоохон үйлдвэр (Аж үйлдвэрийн комбинат, Налайхын уурхай гэх мэт), аж ахуй, засаг захиргааны газарт хариуцуулах замаар санхүүжүүлж цэцэрлэгийн тоог нэмэгдүүлэх, сүү боловсруулах газрыг аймаг бүрт байгуулан цэцэрлэг, яслийн хоол хүнсийг хангах, ариун цэврийн үйл ажиллагааг сайжруулж, багшийн сургуульд  цэцэрлэгийн боловсон хүчнийг бэлтгэх эхлэлийг тавих, тэдэнд зориулсан гарын авлагыг орчуулах, шинээр боловсруулах ажлыг зохион байгуулах, цэцэрлэгийг барилгажуулах, эдэлбэр газрыг тохижуулах, тоног төхөөрөмж, тоглоомоор хангахад чиглэгджээ(13).
Ийнхүү XX дугаар зууны хориос жараад оны үед Монгол улсад сургуулийн өмнөх насны боловсролын асуудал төр, засгийн хэмжээнд тавигдаж, үүсэл төлөвшихийн эхэн үеийг амжилттай туулсаар  иржээ. Үндэсний ардчилсан хувьсгалын дараахнаас буюу  1923 оны 4 дүгээр сарын 8-нд хүүхдийн цэцэрлэг  Нийслэл Хүрээнд тэрлэн бий болж, удаад нь Монгол улсын хоймор нутаг болох Алтанбулаг хотод үйл ажиллагаагаа эхэлж байсан бол хориод оны сүүлчээр орон нутгуудад бий болжээ.
Цэцэрлэгийн байгууллагын эхэн үеийн үйл ажиллагаа ихээхэн саад бэрхшээлтэй тулгарч ирсэн авч, хөрш орнуудын туршлагыг нэвтрүүлж, хэрэгжүүлснээр боловсон хүчний дутмаг байдал, сургалт, гарын авлагын гээгдэл үгүй болж, 1960 он болж ирэхэд, ясли, цэцэрлэгийн хүрэлцээ, боловсон хүчний асуудал шийдэгдэн,  шинжлэх ухааны үндэстэй судалгаа шинжилгээний үнэлэмжтэй, хүн амын өсөлт бойжилт онд өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулсан боловсролын салбарын дорвитой нэгэн салаа мөчир болон өндийж иржээ.

Ашигласан бүтээл.
(1)Дашзэвэгийн Нонна. Боловсрол судлалын магистр, ахмад багш.
(2)ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Бүс нутаг ба орчин үеийн түүхийн салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтан,  доктор /Ph.D/
(*)1931 оны 12 дугаар сарын 31-ны мэдээгээр хүүхдийн цэцэрлэгт 25 хүүхэд, 2 багш  байжээ.
(3)Бюллетень.  “Монта” 1923.
(4)Боловсрол шинжлэх ухааны яам  90 жил. (1924-2014). УБ., 2014. т. 5.
(5)Нонна. Монгол улсад сургуулийн өмнөх боловсрол хөгжиж ирсэн нь. УБ., 2014. т. 13-14.
(6)МАХН-ын их, бага, төв хорооны бүгд хурлуудын тогтоол шийдвэр. УБ., 1956. т. 37-38.
(7)мөн тэнд, т. 75.
(8)Монгол улс. ҮТА. ф.6, д.1, хн.5, х.7.
(9)ХХ зууны Монголын боловсрол судлал. УБ., 2002. т. 26.
(10)Альмедингин-Тумим Наталья Алексеевна (1883-1943). Петербургийн Фребелийн нийгэмлэгийн идэвхтэй гишүүн, “Хүмүүжил ба сургалт” сэтгүүлийн редактор (1909-1917),  Октябрын хувьсгалын дараа Ленинград хотын сургуулийн өмнөх сурганы дээд сургуулийн профессор, Герцений нэрэмжит сурганы дээд сургуулийн, сургуулийн өмнөх сурган хүмүүжүүлэх ухааны кафедрын профессор. 1922 онд “Сургуулийн өмнөх хэрэг” өгүүллийн  нэгтгэсэн сэтгүүл, 1925 онд “Сургуулийн өмнөх байгууллага ажилтан нарт тусламж” сэтгүүлийн редактор, 1923 онд “Гэр бүл ба олон түмэнтэйгээ ажиллах”, 1940 онд “Сургуулийн өмнөх сурганы түүх”  зэрэг сургуулийн өмнөх боловсролтой холбоотой олон ном бичсэн байна. 1943 онд Ленинградын бүслэлтэд байхдаа өлсгөлөнгөөр нас баржээ.
(11)Б.Самбуу.  Ардын боловсролын систем. УБ., 1989, т. 23.
(12)Эргэн дурсахуй.  дурсамж, дурдатгал. УБ., 2014.  т. 93-94.
(13)Монгол улсад боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага байгуулагдсаны 90 жил.Эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхтгэл. УБ., 2014. т. 125.



2015-09-17

УНШИЖ СУДАЛБАЛ ЗОХИХ НОМ ХЭВЛЭЛ (2)


ХҮҮХДИЙН ЦЭЦЭРЛЭГИЙН ХҮМҮҮЖҮҮЛЭГЧ, ЭРХЛЭГЧ, БАЙЦААГЧДЫН УНШИЖ СУДАЛБАЛ ЗОХИХ ЗАРИМ НОМ ХЭВЛЭЛИЙН ЖАГСААЛТ

Ном, товхимол.
  1. Б.Бор. Хүмүүжлийн тухай яриа. Ред. Г.Пүрвээ. УБ., УХХЭХ. 1970.
  2. Б.Бор. Хүүхдийн мэдрэл төрх байдал. УБ., 1969.
  3. Ш.Содномпилын орчуулга. Багачуудын тухай насанд хүрэгсдэд өгүүлэх нь. УБ., 1973.
  4. Д.Хүүхэнбаатар, Д.Төмөртогоо. Монголын соёл. УБ., 1968.
  5. С.Дэмбэрэл. Сургуулийн удирдах ажилтан нарт тусламж. №3, УБ., УХХЭХ. 1971. (Ардын боловсролын байгууллагын удирдах ажилтан багш хүмүүжүүлэгч нарт зориулав.)
  6. Сургуулийн орчин үеийн зарим асуудал. Ред. Б.Даваасүрэн. УБ., БНМАУ. АБЯХ. 1971.
  7. Р.Рэнзэндорж. Социалист хөдөлмөрийн хөдөлгөөн ба шинэ хүний ёс суртахууны хүмүүжлийн зарим асуудал. Ред. Ч.Жүгдэр. УБ., 1968.
  8. Л.Мижиддорж. Өсвөрийн үеийнхэнд санамж. Ред. Г.Баярт. УБ., 1970.
  9. Д.Дашжамц. Монголын ард түмний ёс суртахууны хүмүүжлийн дэвшилт уламжлалаас. ШУА-ийн хэвлэл. 1968.
  10. Д.Дагвадорж. Коммунист ёс суртахууны тухай үндсэн мэдлэг. Ред. Рэгзэндорж. УБ., УХХЭХ. 1971.
  11. С.Михалков. Хүн болох багаасаа. УБ., 1973.
  12. Ш.Чүлтэмжамц. Сурагчдад коммунист хүмүүжил олгох зарим асуудал. УБ., 1973.
  13. Н.Цэдэвсүрэн. Яаж сурч хүмүүжих вэ?. УБ., 1973.
  14. Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын хүмүүжлийн үлгэрчилсэн программ. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1970.
  15. Д.Санжжав. Сэтгэл судлал. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1970.
  16. Сургалтын шинэ агуулгыг хэрэгжүүлэх асуудал. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1972.
  17. Д.Бадамжав. Хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлэх сэтгэл зүйн үндэс. Бага сургуулийн багш нарт тусламж. №3, 1971.
  18. Ж.Цэрэндорж. Өсвөр үеийнхнийг сургуульд бэлтгэх хойшлуулшгүй зорилт. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны уншлага. №1. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1973.
  19. Сурган хүмүүжүүлэх зүй. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1970.
  20. Р.Ладмаа. Нийслэлийн зарим цэцэрлэгийн ажлын туршлагаас. “Сургалт хүмүүжил” сэтгүүл. УБ., 1972.
  21. Х.Нямбуу. Хамгийн эрхэм ёсон. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1969.
  22. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сурган хүмүүжүүлэх зүй. Орчуулга. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1973.
  23. П.Бямбадорж. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хөдөлмөрийн хүмүүжил. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1970.
  24. Ц.Үдэрпил, Д.Нонна. Сургах тоглоом. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1971.
  25. П.Дулмаа. Хүүхдийн цэцэрлэгийн байгалийн булан. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1972. Уранцэцэг, Дариймаа нарын орчуулга.
  26. 3-7 насанд нь. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1972. О.И.Соловьёвалийн номоос зохиомжлон орчуулав.
  27. Хүүхдийн цэцэрлэгт төрөлх хэл заах аргын асуудалд. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1969.
  28. Г.Загдрагчаа. Цэцэрлэгийн хүүхдэд тоолол заах арга зүй. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1969.
  29. Цэцэрлэгийн насны хүүхдийн хүмүүжлийн программ. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1968.
  30. Хүүхдийн гоо зүйн хүмүүжлийн зарим асуудал. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1967.
  31. А.П.Усова. Тоглоом ба хүүхдийн амьдралыг зохион байгуулах ажил. АБЯ-ны хэвлэл. УБ., 1968.
  32. Яслийн сувилагч хүмүүжүүлэгч нарт тусламж. УХГ. УБ., 1972.
  33. Д.Г.Давыдова, Ч.Түмэндэлгэр, Ш.Гандолгор. Хүүхдийн цэцэрлэгт дүрслэн урлах хичээлийн гарын авлага. УБ., 1969.
  34. Д.Санжжав. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сэтгэцийн хөгжилт. УБ., 1974.
  35. Багачууддаа уншиж өгөөрэй. УБ., 1973.
  36. В.А.Сухомлинский. Хүний тухай бодол.
  37. С.Нэргүй. Сурагчдын танин мэдэх үйл ажиллагааг удирдах асуудалд. УБ., 1973.
Өгүүллэг.
Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүлд. 1968.
  1. А.Чуковский. Цуцашгүй шинжээчид. СХ. №1
  2. Ч.Лувсандэндэв. Хамгийн бяцхан иргэдэд зориулсан утга зохиолын тухай. №1. 1968.
  3. Эрхлэгч Сүрэндарь. СХ. №3.
  4. Асуудал дэвшүүлж заах аргын зарим зүйлээс. СХ. №3.
  5. Зөвлөлтийн сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны түүхэн замнал. СХ. №3.
  6. Ж.Цэвээнсүрэн. Зөвлөлтийн нэрт сурган хүмүжүүлэгч. СХ. №3.
  7. Н.К.Крупская. Бие дааж эхлэн суралцагчдад өгөх зөвлөгөө. СХ. №4.
  8. Д.Нонна. Цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч багш нарын сонирхолд. СХ. №4.
  9. Л.Уранцэцэг. Байгаль гоо зүйн хүмүүжлийн нэг нөхцөл. СХ. №4.
  10. Д.Нонна. Хүүхдийн цэцэрлэгийн холимог бүлэгт хичээл хүмүүжлийн ажлыг зохион явуулах арга зүйн асуудал. СХ. №4.
  11. Цэцэрлэг, яслийн тэргүүний ажилтны улсын анхдугаар зөвлөлгөөнд оролцогчдод МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын СнЗ-ийн баярын бичиг, БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгчдийн дарга Ж.Самбуугийн хэлсэн үг. СХ. №5.
  12. Д.Ишцэрэн. Цэцэрлэг яслийн хичээл хүмүүжил ажлын чанарыг сайжруулья. (зөвлөгөөнд тавьсан илтгэл) СХ. №5.
  13. Цэцэрлэг яслийн тэргүүний ажилтны улсын анхдугаар зөвлөгөөнөөс гаргасан илэрхийлэлт. СХ. №5.
  14. Б.Алтангэрэл. Эрхлэгч, хүмүүжүүлэгч хоёр. СХ. №5.
  15. К.Чуковский. А.С.Макаренко. СХ. №5.
  16. Чабовская. Хүүхдийн цэцэрлэгийн хичээлийн эрүүл ахуйн зарим асуудал. СХ. №5.
  17. Б.Бор. Хүүхэд яагаад худал хэлдэг вэ?. СХ. №5.
  18. С.Карклина. Яавал хүүхдийнхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээх вэ? СХ. №6.
  19. Н.Цэвгээ. ёс суртахууны хүмүүжил процесс ба системийн тухай зарим асуудал. СХ. №6.
1969 он
1. Н.К.Крупскаягийн сурган хүмүүжүүлэх үйл бүтээл. СХ. №1
2. Ж.Лувсандорж. Чуваш ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй. СХ. №2.
3. Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх зарим арга хэмжээний тухай БНМАУ-ын СнЗ-ийн тогтоол. СХ. №4.
4. Б.Бор. Орчин үеийн хүүхдийн өсөлт хөгжилт. СХ. №4.
5. С.Шаховская. В.Бацан. Ээрүү ба түүний шалтгаан, эмчилгээ. СХ. №4.
6. Д.Санжжав. Сурагчдын оюун ухааны ажиллах чадварыг сайжруулж ядралаас сэргийлэх нөхцөл. СХ. №5.
7. Цэвээнравдан. Эцэг, эхийн харилцаа хүүхдийн хүмүүжилд нөлөөлөх нь. СХ. №5.
8. Р.Шакуров. Хүүхдийг тэвчээртэй болгож хүмүүжүүлэх нь. СХ. №5.
9. М.Балдандорж. Хэл ярианы гажиг засах зүй. СХ. №5.
10. М.А.Данилов. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны эрдэм шинжилгээний арга зүй ба арга судлалын (методологи) асуудлууд. СХ. №5.
11. Н.К.Крупская. В.И.Лениний тухай сурагчдад юуг хэрхэн өгөх вэ? СХ. №6.
12. Ц.Төмөр-Очир. Ажилдаа өсөж яваа хүмүүжигч. СХ. №6.
13. М.Н.Скаткин. Орчин үеийн хичээлд тавих шаардлага. СХ. №6.
14. Эцэг эхэд зориулсан сурган хүмүүжүүлэх суртал нэвтрүүлгийн үлгэрчилсэн программ. СХ. №6.
1970 он
  1. В.А.Ваяхин, Н.Цэвгээ. В.И.Лениний хувийн зан чанарын онцлогуудаар олгох ёс суртахууны хүмүүжлийн тухай. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №1.
  2. С.Дүнчээ. Ленин ба Байгаль. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №1.
  3. М.Н.Статкин. Орчин үеийн хичээлд тавих шаардлага. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №1.
  4. Ч.Түмэндэлгэр. Ленин сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хүмүүжлийн тухай. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №2.
  5. Л.Уранцэцэг. Сургуулийн өмнх насны хүүхдийн дүрслэхүйн онцлог. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №2.
  6. Ж.Лувсандорж. Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн нэгэн зарчим. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №2.
  7. Л.Ф.Киммова. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн онцлог ба хүмүүжлийн зорилго. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №3.
  8. Ч.Түмэндэлгэр. Дүрслэх урлах хичээлийн программын биелэлтийг дүгнэх асуудалд. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №3.
  9. Сургууль, цэцэрлэгийн барилга, дотоод тоног төхөөрөмжийн өнгө будгийг тохируулах журмын тухай заавар. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №4.
  10. Г.Пүрвээ. Хөгжил, хүмүүжил. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №4.
  11. Б.Бямбадорж. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн оюун ухааны үйл ажиллагааг хөгжүүлье. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №5.
  12. М.В.Башкиров. Бие дааж боловсрол эзэмшихэд багшийн үүргийн тухай К.Д.Ушинскийн сургаал. . “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №5.
  13. Багш, хүмүүжүүлэгчдийн мэргэжил дээшлүүлэх ажлын заавар. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №6.
  14. Д.Нацагдорж, С.Дашийсүрэн. Нэгдүгээр ангид геометрийн материалыг заах арга зүй. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №6.
  15. Бадамсамбуу. Сургалтын процесст үзүүлж таниулах зарчмыг хэрэглэх зарим асуудал. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. СХ. №6.
  16. Оюунчимэг. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн үгийн санг хөгжүүлэх арга зүйн асуудал.
1971 он
  1. Л.Шагдарсүрэн. Монгол сурган хүмүүжүүлэгч ухаан хөгжсөн нь. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №1.
  2. Д.Нонна. Цэцэрлэгийн хичээл хүмүүжлийн ажлыг төлөвлөх ба гүйцэтгэлийг дүгнэх тухай. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №1.
  3. Ж.Лувсандорж. Халамжлан сургах зарчим. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №1.
  4. Э.Карма. Хүүхдийн цэцэрлэг 50 жилд. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  5. Тэргүүн. Ардын хувьсгалын 50 жилийн ой ба ардын боловсрол. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  6. Ю.Азаров. Сурган хүмүүжүүлэх уран чадвар. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  7. Ж.Лувсандорж. Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн өв уламжлалын зүйл. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  8. Тэргүүн. Ардын боловсролын амжилт зорилт. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  9. Д.Ишцэрэн. Социалист байгуулалт ба ардын боловсрол. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  10. Ж.Жарантай. Хүүхдийн оюун хөгжил танин мэдэх чадвар. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  11. Ш.Цэвэлмаа. Хүүхдийг сургуульд бэлтгэх зарим асуудлын тухай. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  12. Ерөнхий боловсролын сургуулийн системийн цаашид хөгжүүлэн, сургалтын чанарыг сайжруулах арга хэмжээний тухай МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын СнЗ-ийн тогтоол. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  13. Ш.Доржсамбуу. Зүтгэлтэй хүмүүжүүлэгч. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  14. Д.Нонна. Хэнтий аймгийн зарим цэцэрлэгт. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  15. В.Н.Сухомлинский. Сэтгэлийн хөдөлмөр. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  16. Д.Санжжав. Хүүхэд юунаас болж уурлаж уцаарладаг вэ?. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  17. Л.Шагдарсүрэн. Социалист сурган хүмүүжүүлэх ухааныг эрчимтэй хөгжүүлэх чухал алхам. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №6.
  18. Э.Донгиндоо. Мэдрэлийн системийн саатай. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №6.
  19. Д.Нонна. Цэцэрлэгийн хүүхдийн бие бялдарын хүмүүжил. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №6.
1972 он
  1. Н.А.Минчинская. Сургалтын сэтгэл зүйн үндэс. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №1.
  2. Л.Ф.Мельяаков. Байгаль ашиглуулах явцад хүүхдийн сэтгэхүйг хөгжүүлэх нь. . “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  3. Д.Нонна. Өмнөговийн зарим цэцэрлэгээр ороход. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  4. Б.Бямбасүрэн. Хүүхдийг зөв дуудлагад сургая. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  5. П.Санжаа. Хөгжүүлэх сургалт. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  6. Т.Сүрэнжав. Цэцэрлэгийн хүүхдийн тоглоом өдрийн дэглэм. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  7. Ч.Чимидравдан. Хүүхэд байгаль хоёр. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  8. И.И.Кирсанов. Сурган хүмүүжүүлэх тэргүүн туршлагыг судлах дэлгэрүүлэх асуудал. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  9. Н.Менчинская. Сургалтын сэтгэл зүйн үндэс. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4. 5.
  10. Улсын тэргүүний цэцэрлэгийг шалгаруулах болзол. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  11. Улсын тэргүүний цэцэрлэгийг шалгаруулах болзол. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  12. Хүүхдийг сургуульд бэлтгэх сэтгэл зүйн асуудал. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  13. Б.Бор. Багш хүний хувийн чанарын тухай товчхон. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №6.
1973 он
  1. Д.Санжжав. Багшийн хувийн чанар бүрэлдэн тогтох сэтгэл зүйн онцлог. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №1.
  2. Сургах үйл явцын өнөө маргааш. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №1.
  3. Ж.Цэвээнсүрэн. А.С.Макаренкогийн онол сурагчдын хамт олныг зохион байгуулах асуудал. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  4. В.Сухомлинский. Хүмүүжлийн тухай. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  5. Ж.Цолоо. Монгол хэлний авиа зүйн судлалын уламжлалаас. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  6. Тэргүүн. Сургалтыг шинэ төлөвлөгөөгөөр хичээллэсэн нэг жижиг дүн. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  7. Г.Цэнджав. Тэргүүний цэцэрлэгийн нэг. “Сурган хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
1972 он
  1. П.Хоршоо. Уран зохиолын хүмүүжлийн нөлөө. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  2. Т.Дамдин. Хөдөөгийн нэгэн цэцэрлэгт. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  3. Д.Санжжав. Хүүхдийн ертөнц. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.3.
  4. Д.Дуламсүрэн. Хүмүүжүүлэгч багшийн үлгэр жишээ. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  5. Үр хүүхдээ сургуульд бэлтгэх талаар эцэг эхэд зөвлөх нь. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  6. Е.Санжаахүү. Цэнхэрмандалын цэцэрлэгт. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  7. Д.Дашжамц. Манай ард түмний ёс суртахууны дэвшилт уламжлал. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  8. Д.Нонна. Хүүхдийг сургуульд бэлтгэхэд зориулсан зөвлөмж. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4, 5, 6.
  9. Д.Оюунчимэг. Хүүхдийн хэл ярианы хувьд сайн бэлтгэе. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  10. Чой.Лувсанжав. Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй дэх ёсны зүйлээс. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  11. В.А.Сухомлинский. Хүнийг хүн болгох нь. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  12. Л.Уранцэцэг. Хүүхдийг багаас нь. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  13. Ц.Удэрпил. Монгол ардын тоглоом. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.

1973 он
  1. А.С.Макеренко. Хүүхдийн уран зохиолын хүмүүжүүлэх ач холбогдол. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  2. В.А.Сухомлинский. Хүн болох замд. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №2.
  3. Н.Цэвгээ. Хүүхдийн сургуульд бэлтгэх тухай дахин өгүүлэх нь. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  4. Г.Жамъянсүрэн. Хүүхдийг цэвэр сайхан ярьдаг болгоё. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №3.
  5. Ш.Содномпил. Хүүхдийн ой тогтоолт. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  6. Х.Дарамбазар. Монгол ардын тоглоом. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  7. Н.Доржцэрэн. Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх өв уламжлал дахь хамтач үзэл санаа. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №4.
  8. Л.Батсүх. Хүүхдийн зурах авьяасыг хөгжүүлэе. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
  9. Н.Домика. Гоо сайхны хүмүүжил олгож байгаа нь. “Хүүхдийг хүмүүжүүлэх” сэтгүүл. №5.
МОНГОЛЫН ЭМЭГТЭЙЧҮҮД” СЭТГҮҮЛ
  1. А.Янжмаа. Цэцэрлэг, яслийн тогооч нарт зөвлөх нь. Монголын эмэгтэйчүүд. №4. 1967.
  2. Э.Карма. Хүүхдээ судлан мэдэж хүмүжүүлье. (эцэг эхчүүдэд зөвлөгөө) “Монголын эмэгтэйчүүд” №1. 1967.
  3. Б.Бор. Хүүхдэд ганцаарчлан хандах. (эцэг, эх, багш нарт) Монголын эмэгтэйчүүд” №4. 1968.
  4. Б.Пүрэвжав. Сургуульд орох хүүхдийн оюун ухааны хөгжилтөд анхаарах зарим зүйл. “Монголын эмэгтэйчүүд” №3. 1968.
  5. Б.Пүрэвжав. Хүүхдийн баяр, төрсөн өдрийг тэмдэглэхэд. “Монголын эмэгтэйчүүд” №2. 1968.
  6. Г.Гонгор. Хүмүүжүүлэгч Хишигжаргал. “Монголын эмэгтэйчүүд” №1. 1969.
  7. Ш.Гажигдулам. Хүүхдийн мэдрэлийн системийг хамгаалъя. “Монголын эмэгтэйчүүд” №1. 1969.
  8. Б.Пүрэвжав. Хүүхдийн сэтгэл хөдлөл. “Монголын эмэгтэйчүүд” №2. 1969.
  9. Г.Намжил. Хүүхдийн тоглоом. “Монголын эмэгтэйчүүд” №3. 1969.
  10. А.Янжмаа. Цэцэрлэг яслийн тогооч нарт. “Монголын эмэгтэйчүүд” №3. 1969.
1970 он
  1. Б.Бор. Хүүхэдтэй яаж харилцах вэ?. “Монголын эмэгтэйчүүд” №1. 1970.
  2. Ж.Цэвээнсүрэн. Бие бялдарын хүмүүжил. “Монголын эмэгтэйчүүд” №2. 1970.

1971 он
  1. Ц.Удэрпил. 3-7 насны хүүхдэд хөдөлмөрийн хүмүүжил олгох. “Монголын эмэгтэйчүүд” №1. 1971.

1972 он
  1. П.Бямбадорж. Хүүхдийг оюуны хөдөлмөрт бэлтгэх. “Монголын эмэгтэйчүүд” №3. 1972. 

СХУ-ны хүрээлэнгийн багийн сектор.


СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ ХҮҮХДИЙН ХҮМҮҮЖЛИЙН АСУУДЛААР
СҮҮЛИЙН ҮЕД ГАРСАН ГАРЫН АВЛАГА МАТЕРИАЛ
(1975-1978)

Д.Санжжав. Хүүхдийн нас зүй сурган хүмүүжүүлэх сэтгэл судлал. УБ., 1977.
Д.Санжжав. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сэтгэцийн хөгжлийн онцлог. 1-р хэсэг. 1974, 2-р хэсэг 1979.
Ш.Гандолгор. Хүүхдийн цэцэрлэгт наамал хийх аргачлал. (альбом тайлбар номын хамт) УБ., 1977.
Ш.Гандолгор. Өөрсдөө хийцгээе. УБ., 1977.
Ц.Ударпил. Монгол ардын тоглоомын сурган хүмүүжүүлэх үндэс. УБ., 1978.
Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын ажлын заах арга зүйн зөвлөмж. УБ., 1977.

Ном товхимол.
  1. Д.Санжжав. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сэтгэцийн хөгжилт. 1974.
  2. Багачууддаа уншиж өгөөрэй. 1972.
  3. Багачууддаа уншиж өгөөрэй. (2-р дэвтэр) 1974.
  4. В.А.Сухомленский. Хүний тухай бодол. УБ., 1974.
  5. С.Нэргүй. Сурагчдын танин мэдэх үйл ажиллагааг удирдах асуудалд. УБ., 1973.
  6. Х.Зандраабаадий. Хүүхдийг мал аж ахуйд дуртай болгодог ардын уламжлалаас. УБ., 1974.
Өгүүллэгүүд.
Сурган хүмүүжүүлэгч” сэтгүүл. 1974.
  1. Б.Доржпалам. Хангай сумын хүүхдийн цэцэрлэг. №1.
  2. Б.Ширэндэв. Хүүхдийг хүмүүжлэхэд эцэг эхийн үүргийн зарим асуудалд. №1.
  3. Л.Занков. Хөгжүүлэх чиглэл. №1.
  4. Сургалтын онолын орчин үеийн асуудлууд. №1.
  5. Хурдан унших техник. №1.
  6. Т.Гомбосүрэн. К.Д.Ушинский ба төрөлх хэлний сургалт. №2.
  7. Л.Занков. Хөгжүүлэх чиглэл. (төгсгөл) №2.
  8. Д.Санжжав. Сэтгэцийн процессын физиологи механицмууд тэдгээрийн бүрэлдэх зүй тогтол. т.81. №2.
  9. Хурдан унших техник. т.77. №2.
  10. В.А.Сухомлинский. Гоо сайхныг танин мэдүүлж сэтгэлийн хөдөлгөөнд хүмүүжүүлэх нь. т.102. №2.
  11. Л.Тугалаа. Амьд амьтны булан байгуулах. т.43. №3.
  12. Я.Гэндэнсүрэн. Шувууны баяр. т.46. №3.
  13. Ч.Ладаков. Суггестив сурган хүмүүжүүлэх ухааны систем. №3.
  14. Хүүхдийг сурлага хөдөлмөртөө баярладаг болгоё. т.79. №3.
  15. С.Гөлгөө. Румыны сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн байгууллагын ажлаас. т.92. №4.
  16. Ж.Ваанчиг. Хичээлийн хэв шинжийг тогтоох асуудалд. т.93. №5.
  17. Ж.Лхагвасүрэн. Сургуульд бэлтгэх бүлгийн программын агуулга. т.122. №5.
  18. Га.Цэрэндорж. Биеийн тамирын хичээлийн онцлог. т.124. №5.
  19. Ш.Гандолгор. Цэцэрлэгийн дотоод тавилгын гоо зүйн шаардлага. т.22. №6.
  20. Р.Хандсүрэн. Цэцэрлэгийн хүүхдийн дасгал, зугаалгыг байгалийн нөхцөлд явуулах тухай. т.52. №6.
  21. Д.Санжжав. Хүүхдийн дээд мэдрэлийн үйлийн зүй тогтол. т.60. №6.
ХҮҮХДИЙН ХҮМҮҮЖИЛ” СЭТГҮҮЛ. 1974 ОН.
  1. П.Бямбадорж. Байгалийн материалаар наадгай хийх ажил. т.14. №1.
  2. Д.Пунцаг. Сургуульд бэлтгэх хичээл. т.16. №1.
  3. Б.Бор. Темпераментын тухай дахин ярилцъя. т.34. №1.
  4. Д.Гомбосүрэн. Хүүхдийн тоглоом. т.43. №1.
  5. Ч.Цоодол. Монгол ардын нэгэн тоглоом. т.58. №1.
  6. С.Гадинжид. Ардын боловсролын хөгжилд эмэгтэйчүүдийн үүрэг. т.8. №2.
  7. Г.Намдал. Хүүхдийн дүрслэх үйл ажиллагаа ба оюун сэтгэхүйн хөгжил. т.16. №2.
  8. Мэндлэх, хүндлэх, талархах ёс горим. т.27. №2.
  9. Ш.Гандолгор. Хүүхдийн цэцэрлэгийн бүлгүүдэд байх наадгай. т.28. №2.
  10. Ц.Төмөр-Очир. Хүүхдийг 7 настайгаас нь. т.38. №2.
  11. Ц.Жодвон. Хүүхдийн тоглоомыг удирдах нь. т.48. №2.
  12. Д.Дэнсмаа. Хүүхдийг итгүүлэн хүмүүжүүлэх арга. т.49. №2.
  13. А.Ганболд. Монгол ардын сургаал үг. т.53. №2.
  14. Н.Цэдэвсүрэн. Байгаль – агуу их хүмүүжүүлэгч. т.53. №2.
  15. Жавзан. Тасалгааны цэцэг. т.54. №2.
  16. Т.Алгаа. Туршлагатай хүмүүжүүлэгч. т.11. №3.
  17. Ж.Тунгалаг. Хүмүүжүүлэгч Р.Рэнцэнханд. т.15. №3.
  18. Ш.Гандолгор. Хүүхдийн цэцэрлэгийн бүлэг бүрд байвал зохих наалдгай. т.16. №3.
  19. Ц.Гомбо. Хүүхдийн өсөлт хурдасч байна. т.24. №3.
  20. Б.Бадарч. Үр хүүхдээ ёс суртахууны дэвшилт уламжлалаар хүмүүжүүлэх. т.50, №3.
  21. В.А.Сухомлинский. Ном хүүхдийн оюун санааны амьдралд. т.52. №3.
  22. Я.Гэндэнсүрэн. Ашигтай шувууд. т.58. №3.
  23. З.Шагдарсүрэн. Бэлтгэл хичээл. т.14. №4.
  24. А.Оной. Манай цэцэрлэг. т.18. №4.
  25. М.Гусакова. Наамлын дадлага ажил. т.25. №4.
  26. Ж.Лхагвасүрэн. Дархан хотын хүүхдийн цэцэрлэгүүдийг шалгасан дүнгээс. т.30. №4.
  27. С.Дагийсүрэн. Нэгдүгээр ангийн хүүхдийн математикийн сургалтанд анхаарах зарим зүйл. т.39. №4.
  28. В.А.Сухомлинский. Ёс суртахууны хүмүүжил. т.49. №4.
  29. Я.Гэндэнсүрэн. Ургамлын үр яаж түүх вэ?. т.56. №4.
  30. Ц.Нацагням. Польшийн нэрт сурган хүмүүжүүлэгч. т.57. №4.
  31. Ж.Лхагвасүрэн. Хүүхдийн цэцэрлэгт зохиох биеийн тамирын өдөрлөг. т.13. №5.
  32. М.Гусакова. Наамлын хичээлээр хийх дадлага ажил. т.16. №5.
  33. Ж.Аминдаваа. Хүүхдийн мэдрэл сэтгэцийн үндсэн үзүүлэлт. т.18. №5.
  34. П.Бямбадорж. Цэцэрлэгийн насны хүүхдэд хөдөлмөрийн хүмүүжил олгох тухай. т.23. №5.
  35. Н.Цэдэвсүрэн. Хүүхдийн гоо зүйн хүмүүжил. т.26. №5.
  36. Л.Даадамхүү. Хүүхдийг хүндлэх мэндлэх ёсонд сургая. т.34. №5.
  37. Д.Зоригт. Хүүхдийн хувцас. т.38. №5.
  38. Я.Гэндэнсүрэн. Мод, бутыг зөв тарьж арчилъя. т.42. №5.
  39. Ц.Нацагням. Цэцэг. т.43. №5.
  40. Л.Жигарев. Байгаль ба хүн. т.47. №5.
  41. Л.Уранцэцэг. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хүртэхүйн зарим онцлог. т.31. №6.
  42. В.А.Сухомлинский. Томчуудад өгөх даалгавар. т.37. №6.
  43. Н.Амосов. Хүүхдээ өлгийтэй байхаас нь. т.40. №6.
МОНГОЛЫН ЭМЭГТЭЙЧҮҮД” СЭТГҮҮЛ. 1974.
  1. Д.Оюунбадрах. Өсвөр үеийнхэн ба уран зохиол. т.3. №2.
  2. Д.Дариймаа. Монгол үндэсний тоглоомоос. т.22. №3.
СХУ-ны хүрээлэн бага сургуулийн сургалтын лаборатори. 1975.04.28.
боловсруулсан Д.Нонна