Монгол дээл

Хичээлийн сэдэв: “Монгол үндэсний хувцасны тухай”.

Оньсого: “Гартай байж хөлгүй

                   Хүзүүтэй байж толгойгүй”        /Дээл/.

Хичээлийн зорилго:

• Хүүхдэд үндэсний хувцасны тухай ерөнхий ойлголт өгөх
• Хувцас зориулалтаараа олон янз байдаг тухай
• Үндэстэн бүхэн өөрийн онцлогтой хувцас өмсдөг тухай
• Хувцас хийхэд эд материалын өнгө чухал үүрэгтэй танилцуулах
• Хүүхдийн яриаг хөгжүүлэх, зарим үгийг хэлүүлж сургах
• Зураг дээр байгаа хувцасны ялгааг олж тодорхойл ярих
• Үндэсний хувцаснаас аль нэгийн зурах.

Хичээлийн бэлтгэл:

• Үндэсний хувцастай зураг бэлтгэх
• Багш хүүхдүүд бусад бүх хүмүүс үндэсний дээл хувцас өмсөж ирэх
• Үндэсний хувцасны хээ угалзыг харуулсан үзүүлэн бэлтгэж ирэх
• Үндэсний хувцас зурах зургийн хэрэгслийг бэлтгэх

Хичээл үйл ажиллагааны явц:

• Хичээл үйл ажиллагааны зорилгоо танилцуулах
• Хэн хэн ямар хувцастай ирснийг тойргоор зогсож хооронд нь төрөлжүүлнэ. Жишээ нь: дээлтэй хүүхдүүд нэг талд, хантаазтай хүүхдүүд нөгөө талд, малгайтай хүүхдүүд зэрэг ялгааг хүүхдүүд ажиглан тодорхойлж / ямар хувцас юу гэж нэрлэдэг, ямар ямар хэсгээс бүтсэн / хувцас тодорхойлох схемээр/ байна, ямар өнгөтэй, ямар эд материалаар хийсэн байна, чамд ямар хувцас таалагдаж байгаа зэргийг /ярина.

Хувцасны магтаалаас уншиж өгөх:

Т.Алтанцэцэг “Унага даагатай болно”.

Ээж надад                             Унага даагатай

Дээл хийв                              Хойд талаа бүрхсэн

Урд хормой нь                      Хонь хургатай

Унага даага                            Болох юм байна

Хойд хормой нь                    Том болоод

Хонь хурга гэж                      Малчин болно

Намайг ерөөв                        Шинэ дээл

Унага даагатай болно           Өмссөн хүүхдүүд

Олон дахин                           Бүгд адилхан

Шинэ дээл өмсвөл               Ерөөлгөдөг болов уу.

Урд голоо дүүрсэн

Үндэсний хувцасны тухай багш нарт зориулан энэ сэдвийг оруулж та бүгд хүүхэдтэйгээ ярилцахад нэмэр болгох зорилгоор Х.Нямбуугийн “Хамгийн эрхэм ёсон” гэсэн номоос авлаа.

Хүмүүс өөрийн амьдрал ахуйн болоод гоо сайхны хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан хувцсыг бүтээж хэрэглэсээр иржээ. Иймд хувцсыг дотор нь өдөр тутмын, ахуйн нөхцөлд тохирсон ердийн хувцас, баяр ёслол, гоёлын хувцас, тусгай зориулалттай хувцас гэж хуваадаг.

Хувцсыг хэнд зориулснаар нь эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхдийн хувцас гэж ялгах бөгөөд хийх эд , оёх, урлах арга, гоёл чимэглэл зэрэг нь өвөрмөц байна.

Ястан нарын оршин суудаг нутгийн байгаль, цаг уур, хийж буй хөдөлмөрөөс шалтгаалан өөр өөр байна. Хувцас нь халх, буриад, казак, үзэмчин гэх мэтээр өөр өөр байна.

Авгайчуудын гоёлын дээл, тэрлэгийг тод улаан дэвсгэртэй, ногоон, ягаан өнгийн навч цэцгэн хээтэй торгоор хийдэг. Дээлийн энгэр, зах зэргийг хөх хоргойгоор эмжинэ. Дээл, тэрлэг ний ташааг хоргойгоор эмжинэ. Дээлийн ханцуйн гадрыг улаан өнгийн хас, хаан бугуйвч, хатан сүйх, навчин хээтэй цагаан хоргойгоор, ханцуйн дотор талыг шар саа, уруу хээтэй улаан торгоор хийнэ. Дээл тэрлэг ний товч шилбийг саагаар хийж, энгэр хос, зах суга, ташаанд нэжгээд товч хадна. Дээл тэрлэг ний ханцуйд үргэлж буюу саланги хоёр янзын нударга хийдэг.

Дээлээс гадна ууж гэдгийг өмсөнө. Ууж нь ханцуйгүй энгэр нь тууш задгайд дээлээс өөр өнгөөр хийнэ. Авгайн дээл нь зах энгэр, ханцуй ар өвөр, дотоод хормой, мөрний цүдгэр гэсэн үндсэн хэсгээс бүрдэнэ. Эмэгтэй хүний дээлийн өнгөний хослол хээ гоёл ол, сэлт нь бүсгүй хүний намба төрх, нүүр царай, түүгээр үл барам унах морины зүс тохох эмээлийн өнгө, гоёл зэрэгтэй зохицно.

Эмэгтэйчүүдийн дээлийг хонины элдсэн цагаан нэхий дээл даавуу даалимба, чисчүү, торгоор гадарласан хурган ,ишгэн, дээлийг өмсдөг. Эрэгтэйчүүдийн дээл нь энгэр, зах,гадаад дотоод хийгээд ар өвөр, хормой, ханцуй, товч шилбэ зэргээс бүрдэнэ. Ардын хувцас нь улирлын байдалд тохирох үндсэн хоёр янз бөгөөд урин цагт дан тэрлэг, давхар тэрлэг, хамба, элгэн дээл, нимгэн дээл, одончуу дээл, хөвөнтэй дээл, хурган дээл сэгсүүргэн дээл, сармай нэхий, азарган нэхий дээл, ишгэн, ямаан илбэнх, хярсан, чонын, туулай,аргаль зээрийн арьсан дотортой дээл, их хүйтэнд дээлийн гадуур ямаан дах, нохой, чоно, баавгайн арьсан дах давхац өмсөнө.

Монгол хувцас нь хүрэм, хэв нэг, хантааз, дах, бүс цамц, малгай, гутал зэрэг олон төрлийн хувцас орно. Хүрэм гэдэг нь эрэгтэйчүүдийн ан авлах, мал хариулах зэрэг голдуу явган явахад зориулсан хувцас юм. Хэв нэг гэдэг нь зун намрын хүйтэн борооны үед болон сэрүүн цагт хээр явахдаа ахрын эсгийгээр хийсэн хэв нэгийг давхац болгон дээл дээр өмсөнө. Хантааз нь цээж хувцасны нэг төрөл, эрэгтэйчүүдийн баяр ёслолын өмсгөл юм. Хантаазыг гоёлын ба энгийн гэж ангилна. Гоёлын хантааз нь өлзий хээгээр чимэглэсэн эмжээртэй байна. Дах нь өвлийн хүйтэнд хүн алс хол юманд явахдаа өмсдөг дулаалгын зориулалттай давхац юм.

Бүс. Дээлийн бүс нь үндсэн хоёр зориулалттай. Нэгдүгээр үүрэг нь урт хормойтой хувцсыг хумин эвтэйхэн, дулаахан болгох явдал юм. Нөгөө үүрэг нь хүн алив хэрэгцээтэй хутга, хавтага, байлдааны болоод ангийн сүх сумны саадаг, агс арга зэргийг биедээ байнга авч явах зориулалттай юм. Өөрөөр хэлбэл өөрийн биед байнга авч явах зүйлийг бүсэндээ хавчуулж явна. Бүсийг хэдэн янз бүсэлнэ. Бүсийг мөн гол дундуураар нь араас нь биеэ ороож бүслэх нь нийт халхад дэлгэрсэн билээ. Бүсийг ороож бүслэхдээ голоор нь хоёр хувааж, биеийнхээ урд талаас эхэлж, ар тийш ороож өмнөө бүсний үзүүрийг зөрүүлэн гогцоолон чангалаад хоёр үзүүрийг хоёр ташаанд унжуулж хавчуулна. Энэ нь бүс алдуурахгүй, нөгөөтэй гүүр гоё харагддаг гэнэ. Үүнийг буриад бүслэлт гэнэ. Бүсний дундуураас нь биеэ ороож бүслээд хоёр үзүүрт нь гогцоо гаргаж түүнийг хоёр ташаандаа хөг барим хэмжээний унжуулж, бүслэхийг үзэмчин бүслэлт гэнэ. Бүс нь бас гоёл болох учир өмнөх хувцасны өнгөнөөс шалтгаалан бүсний өнгө янз бүр байна. Даавуу бүсний үзүүрийг сэмлэж гоёмсог болгон цацаг гаргах учир ч бий. Бүсийг дотор нь гоёлынх, ажлынх гэж ялгахын зэрэгцээ бас эмэгтэйчүүдийн, эрэгтэйчүүдийн, хүүхдийнх гэж ангилна. Бүсгүйчүүд бүс бүсэлдэггүй байсан учир эмэгтэйчүүдийг бүсгүйчүүд гэж нэрлэжээ. Дээлийн бүс бүслэх, тайлах зэрэгтэй холбогдсон ардын зан заншилтай. Дээлийн бүс бол хоёр хагасаас дөрөв хагас метр байхад хүрэлцээтэй гэж үздэг.

Бүсийг бүслэхдээ ямагт нар зөв эргүүлэн үзүүрийг нь баруун ташаандаа хавчуулна. Монгол хүн бүс дээр огт гишгэхгүй дээгүүр нь алхах ч ёсгүй. Шөнө унтахдаа бүсээ тайлж, аман хүзүү зангиагаар зангидаж, орны дэрний хавьд тавьдаг заншилтай. Бүсийг алив задгай таран хайг бэхлэн батжуулж, салсан сарнисныг эвлүүлж, бүтээх утга агуулдаг гэдэг болохоор монголчууд бүтээх төрийн сүлд хэмээн эрхэмлэнэ. Мөн хүн бүсээ өөр хүнтэй солихгүй, харин хар элгэн хүнтэй анд бололцох, хүж барилдан ёс гүйцэтгэх үед бие биеэ итгэж буйн тэмдэг болгон бүсээ солин бүсэлдэг заншил байсан нь эртнээс уламжлагдсан байна.

Монголчууд бүсээ зангидахыг цээрлэнэ. Хэрэв бүс зангидвал тэр чигээр нь гурав хонуулаад, хамгийн ахмад хүнд очин миний бүсний зангиаг тайлна уу гэж хүсдэг. Ахмад хүн уг эзнээс юу олсон үзсэнийг асуухад, бүс зангидсан хүн гурав хоногийн хугацаанд юу үзсэн, олсноо хэлдэг ёстой. Мөн ахмад хүн эхлээд тэр хүний үзсэн одсон зүйлийг аль бэлэгтэйг тайлбарлаж, уул зангирсан бүсийг тайлдаг байжээ.

Монгол дээл хувцасны ерөөл, магтаал шүлэг дуунаас.

Урт настай                                             Дотоод хормойг ий чинь

Удаан жаргалтай                                   Тос өөхөөр мялаатугай

Урд хормойг ий чинь                            Тооноор гарч

Унага даага                                            Торгон дээл өмсөөрэй / өмстүгэй/

Хойд хормойг ий чинь

Хурга ишиг гишгэтүгэй.

Эзэн нь мөнх                                           Ар тал нь

Эд нь хэврэг                                           Айраг тараг

Энэ жил даалимба                                 Өвөр тал нь өөх тос.

Ирэх жил чисчүү, торго өмсөөрэй.

Дотоод хормойг ий нь                           Урд хормой нь унага даага

Тос өрмөөр мялаая                                 Усан Тэлмэн жороо хүлэг

Ар хормойг ий нь                                    Хойд хормой нь хонь хурга

Айраг таргаар мялаая                           Хонгор улаан ботго тором

Эзэн нь мөнх                                           Дотоод энгэр нь тос өөх

Эд нь хэврэг байтугай                            Толин ташаа нь тараг цагаа.

Энэ жил даалимба

Ирэх жил торго өмсөөрэй.

Д. Пүрэвдорж “Хөх даалимбан тэрлэг” найраглалаас

Уургын уртыг барина гэж                      Унаган туруу нударга тавилаа

Уужим сайхан суга тавилаа                   Эргэцээ морины эргээ бодож

Уулын жавар унана гэж                         Элбэг сайхан ташаа тавилаа.

“Хувцасны магтаал дуут бүжиг”.

Бөмбөрцөг дэлхий хэлбэртэй                         Эцэг өвгөдийн хийсэн

Бүслүүр хавчаар тохирсон                              Дөрвөлжин захтай дээл

Бөөрөнхий дуг ариг тоорцог                          Эргэн тойрон мөшгө өртэй

Толгой дээрээ дэгжин                                     Элбэг маягийн хувцас

Мяндсан дурдан бүсийг                                    Уранаа гаргаж оёсон

Маягийн нь тааруулж ороосон                          Утас гаргаж чимсэн

Мянган түмний үзэсгэлэн                                  Удамт Монголын хувцас

Манай нутгийн заншил                                      Уудам нутагтаа дэгжин.

“БНМАУ-ын угсаатны зүй” номоос

Урд хормой дээр чинь                                     Энгэр захыг нь

Унага даага гишгэл                                          Эрдэм номоор мялаая

Хойд хормой дээр чинь                                   Гадаад хормойг нь

Хонь хурга харайлга                                        Ганзаганы сур чимэг

Дотоод хормой дээр чинь                             Урд хормойг унага даага

Тос өөх наалд                                                 Хойд хормойг нь хонь хурга дагаг

Эд нь хэврэг                                                   Энэ жил даавуу даалимбаар хийв

Эзэн нь мөнх                                                  Ирэх жил торго дурдангаар хийнэ.

Хувцасны ерөөлөөс

...Том жижиг биедээ                                        Торгон дээл дотуур хувцас

Тохируулж хийсэн хувцсыг чинь                  Хар цагаан хурган дээл

Тоймтой хэдийг хэлье                                      Хавар намрын өмсгөл

Хатуу ултай хром                                             Үнэт даавуу, үйтэн хуайр дээл

Хаймаар ултай гутал                                      Минжин малгай, чисчүү тэрлэг

Халзан сарьстай                                             Идэр гурван есийг

Хамар богиновтор наамал                             Ирмүүн сүрхий хүйтэнд

Дугуй малгай, дурдан бүс                             Эдэлж өмсдөг

Дулаан хувцас хөвөнтэй дээл                       Эсгий гутал, илбэнх хүрэм

Хөнгөн хувцас                                                Үстэй дээл, үнэгэн малгай хүртэл байна.

Т.Жамъянсүрэн “ Миний дээл”

Ээжийн оёсон шинэхэн дээл                       Тос өөхөнд шүр гэмгүй дээл

Эвтэйхэн хөнгөн хөөрхөн дээл                   Хийсэн эд нь хиргүй байг

Тоног эмжээр нь зохисон дээл                    Хийлгэсэн эзэн нь хийморьлог яваг гэж

Товч шилбэ нь тохирсон дээл                     Ачит ээжийн минь ерөөсөн дээл

Тоос шороон дээр хөрвөөлгүй дээл          Айлын эгчийн мялаасан дээл.

Т. Бат-Очир “Бойтог минь”

Аавын зэхэж элдсэн

Хонины нэхий бойтог минь

Ажаа гийн зүүж өгсөн

Хонхон чимэгтэй бойтог минь

Аавын алганд өөдөөгөө болсон

Алтан босгонд өлмийгөө өргөсөн

Бойтог минь! Бойтог минь!

Бодлын хөөрхөн бойтог минь

Ээжийн эсгэж цойлсон

Эвтэй сайхан бойтог минь

Эмээгийн мялааж хайрласан

Энхрий зөөлхөн бойтог минь

Дахилт

Даахин насанд хүргэсэн

Дахиж багтаагүй бойтог минь

Дэлхийг алхахад тусалсан

Дэм нь багадаагүй бойтог минь

Юнна Мориц “Ягаан муурын нууц” номоос /1991 он/

“Оймсоо угаацгаа “.

Хиртэй оймсоо шүүгээ уруу

Хэзээ ч битгий шидээрэй

Оронд биш шоронд орсон шиг

Оймс гуньдгийг санаарай!

Авдар дахь оймс гүйж чадахгүй

Алаг бөмбөг элдэх аргагүй

Уйтгарласаар уужирсан хойно нь бол

Угааж булхаад ч нэмэргүй!

Түргэхэн зуур оймсоо тайлаад

Түмпэнд хийсэн дээр!

Бамбар сан хөөстэй савантай усанд

Базаж угаасан нь дээр!

Гоё түмпэн үгүй бол

Гоожуурын цоргонд тос!

Халуун хүйтэн гоожуургүй бол

Харз булаг уруу нис!

Тийм ус байхгүй бол

Тэнгист угаасан ч болно доо!

За эсвэл нуур цөөрөмд

Зайлаад ч авч болно шүү!

Оймсоо угаана гэдэг чинь

Онцгой чухал соёл шүү!

Оймсоо угаана гэдэг олон бүхний ажил гэж

Усан зэрэг худлаа хэлэхгүй уран найрагч, та нарыг хуурахгүй!

Хиртэй оймсоо шүүгээ уруу

Хэзээ ч шидэж болохгүй гэж

Даян дэлхийн хууль дүрэм ч

Давтан бас батлаад өгнө.

Шивэртэй оймсоо шүүгээ уруу

Шидэх дуртай бүхнийг

Хавийнхан нь дооглох хэрэгтэй

Хатуу торгох эрхтэй.

Оньсого

Шилэн дээр явагч 

Шидээстэй нөхөр

Шилэн хүзүүн дээр

Шидээстэй явна

Ширүүн бороо ноор

Хэрэг болно

Хүзүү сээрэн дээр

Хүлээстэй явна

Хүйтэн сэрүүнд

Хэрэг болно. / Юүдэн малгай/.

Хүн гэхэд хүзүүгүй

Хөх үүр гэхэд ёроолгүй. / Дээл/.

Хоёр хар морийг

Нэг хүн

Хол ойр ялгаагүй

Зэрэг унадаг. / Гутал/

Өглөө бүр холбож залгана

Үдэш бүр холдуулж салгана. /Товч шилбэ/

Сургах тоглоом. “Ижлийн ол!”.

Бээлий. гутал, оймс зурсан зүсмэл зургуудыг хүүхдэд тарааж өгөөд багаараа сууж ижлийг нь олох даалгавар өгнө. Хэний бага түрүүлж ижлийг олсон нь урамшуулалтай.

Хувцсыг дараах байдлаар тодорхойлж ярилцах. Үүнд:

• Ямар өнгөтэй, хээтэй
• Ямар улиралд өмсдөг хувцас
• Хэнд / хүүхэд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүдэд эсэх/ зориулагдсан хувцас
• Ямар үед өмсдөг хувцас
• Хувцас нь ямар хэсгүүдээс бүтсэн байна
• Хувцсыг ямар идээр хийсэн зэргийг хүүхдээс асууж ярилцана.

Хичээлийн төгсгөл

Ажиглаж ярилцсан хувцаснаас хүүхдүүд зурж будах боломж өгч хичээлийг төгсгөнө.

Цэцэрлэгийн багш нарт. Та бүгд дээр өгсөн зүйлээс өөрийн хичээл үйл ажиллагаандаа ашиглан хүүхдэд Монгол үндэстний хувцас танилцуулахад зориулан энэ конспектыг өгсөн юм. Энэ бүгдийг хуулах биш өөрсдөө бүтээлчээр хандахыг хүсье .

Ашигласан ном:

1. Х.Нямбуу “Хамгийн эрхэс ёсон”
2. БНМАУ-ын угсаатны зүй” ном
3. “Монголын хүүхдийн уран зохиолын дээж” 1+р боть 2009 он
4. “Багачууддаа уншиж өгөөрэй 2” 2014 он

Ахмад багш, “Зөвлөх багш” “Сургагч багш” Д.Нонна. 2014. 12. 01.

БӨМБӨГӨӨР ТОГЛОХ ГОЁДОО

Аав ээжүүд 4-5 настай хүүхдүүдтэйгээ хамт дуулж сурах нэгэн сайхан  дуу.

          Үг Г. Даваацэрэн                                                                
          Ая Г.Алтанхуяг

Бөмбөг  бөмбөг хөөрхөн дөө

Бөмбөгөөр тоглох гоёхон  доо
Хөөрхөн алаг бөмбөгөөр
Харилцан тоглоё хоёулаа

Өөрөө бөмбөггүй болоод чи
Өшиглөх дур гуй жаал байна
Холхон явсан ч яадаг юм бэ
Хойноос нь очоод авчихна шүү

Очоод авахын хооронд
Өнхрөөд хол явчихна шүү
Олны зорчдог газар бол
Машин дайраад хагалчихна даа

Нээрэн тэгнэ байх шүү хөө
Нийлээд тоглоё хоёулаа
Хөөрхөн алаг бөмбөгөөр
Харилцан тоглоё хоёулаа

Бөмбөг бөмбөг  хөөрхөн дөө
Бөмбөгөөр тоглох гоёхон доо
Хөөрхөн алаг бөмбөгөөр
Харилцан тоглоё хоёулаа.

" Хүүхдийн цэцэрлэгийн хэлтэс”-ийн түүхээс

Ардын Боловсролын яамны" Хүүхдийн цэцэрлэгийн хэлтэс”-ийн түүхээс

•1940 он хүртэл хүүхдийн цэцэрлэгийн асуудлыг сургуулийн хэлтэс давхар хариуцаж байсан байна.
•1941 оны 1-р сарын 18-аас 3-р сургуулиас Гэгээрлийн яаманд цэцэрлэгийн тасгийн даргаар сайдын 4 тоот тушаалаар Даваагийн Долгоржавыг Гэгээрлийн яаманд хүүхдийн цэцэрлэгийн тасаг байгуулагджээ. 1941 оны 2-р сараас 1943 оны 6-р сар хүртэл Гэгээрлийн яамны сургагчаар нь Вера Фёдоровна Максаковаг томилжээ. 1940 оны 11-р сард Максакова багш Улаанбаатар хотын гэгээрлийн хэлтэст зааварлагчаар ажиллаж байсан байна. (Максакова багшийн тэмдэглэлээс авав. Д. Нонна).
•1945 оны 12-р сарын 30 өдрийн Гэгээрлийн яамны мэргэжилтний хүүхдийн цэцэрлэгт эрхлэгчээр Даваагийн Долгоржавыг Сайдын 306-р тушаалаар томилжээ. (Хувин хөдөлмөрийн дэвтрээс авав Д. Нонна).
•1946-1951 онуудад Норжмоо (архиваас тодруулж үзэх шаардлагатай.)
•1951-1954 онуудад цэцэрлэг хариуцсан байцагчаар Эрдэнбатхааны Карма ажиллаж байв. (Э. Кармын хувийн хөдөлмөрийн дэвтрээс)
•1955-1957 онуудад цэцэрлэг хариуцсан байцаагчаар Э.Карма ажиллаж байв. (Э. Кармын хувийн хөдөлмөрийн дэвтрээс)
•1958-1959 он хүртэл цэцэрлэгийн байцаагчаар Ө.Баяраа ажиллаж байв
•1959-1962 он хүртэл цэцэрлэг хариуцсан байцагчаар Цагааны Үдэрпил ажиллаж байв.
•1962-1981 он хүртэл Гэгээрлийн яамны хүүхдийн цэцэрлэгийн хэлтсийг 3 хүний орон тоотой байгуулж даргаар нь Эрдэнбатхааны Карма ажилласан. Э.Кармын хамт С.Дэнсмаа, Р.Цэндаюуш, Т.Сүрэнжав, Доржпагам, Казыра, П.Бямбадорж, Д.Нонна, Ж.Лхагвасүрэн И.Орломжав, Ш.Гандолгор нар ажилласан.
•1982 оны 2-р сарын сүүлээр 1990 оны 5-р сарын 30 хүртэл Боловсролын яамны хүүхдийн цэцэрлэгийн хэлтсийн даргаар Дашзэвгийн Нонна гурван орон тоотой ажилласан. Д.Нонны хамт Д.Лхагвасүрэн, Ч.Балжиням, Ш. Гандолгор, Н. Норжхорлоо, түр хугацаагаар Л.Балжид хамтран ажиллаж байгаад 1990 онд Д.Нонна тэтгэвэрт гарч, хүүхдийн цэцэрлэгийн хэлтэс татан буугдаж цэцэрлэг хариуцсан байцагчаар Ч.Балжиням ерөнхий боловсролын хэлтэст мэргэжилтнээр үлдсэн.
•1990 оноос хойш АБЯ-анд цэцэрлэг хариуцсан мэргэжилтнээр Ч.Балжиням, Н.Норжхорлоо, Ч.Пүрэвочир, Ш.Цэрэннадмид нар ажиллаж ирсэн.
...

Д.Нонна, Монгол улсад сургуулийн өмнөх боловсрол хөгжиж 

ирсэн нь.(1921-2000) номоос авлаа. 

ТОГЛООМУУД ЯАГААД ЗУГТАА ВЭ?

Хүүхдийн зохиолч Г.Сэсмээ

Хурдан хурдан алхлаад
Хул морь хаачна вэ?
Хөл, сүүл, чихийг минь
Хөхөж зулгаагаад салдаггүй

                    Элдэв гэдэг жаалтай

                    Эвлэрч чадахаа байгаад
                    Замаар ороод явж байна
                    За машин чи хаачихна вэ?
Хайрга дээгүүр чирээд
Хамуутай юм шиг болгочихдог
Олзод гэдэг хүүгээс
Оргож зугтаж явна.
                    Та бид хоёр ч мөн
                    Таарсан амьтад байна даа.
                    Хамт хоёулаа явъя
                    Хайрладаг эзэнд очъё
Байдаг тэнхээгээрээ алхлаад
Баавгай та хаачихна вэ?
Хүчит хүрэн баавгай би
Хүүхэдтэй наадах дуртай
                    Гэтэл тэр Дэндэв маань
                    Гэртээ намайг байлгаагүй
                    Зуны халуун наранд ч
                    Зудтай өвлийн хүйтэнд ч
Гадаа гаргаад хаячих юм.
Ганц ч ирж авахгүй юм.
Дургүй баахан хүрээд
Дулаан байр эрж явна.
                    Та бид нар ч мөн
                    Таарсан амьтан байна даа,
                    Хамт бүгдээр явъя
                    Хайрладаг эзэнд очъё
Хон хон дуутай
Хотон байрын шинжтэй
Хойлог гэдэг гөлөг
Хаа хүрэх гэж явна.
                    Тоглоомынхоо буланд байлгаад
                    Тогтмол засаж янзалдаггүй
                    Тоос шороог минь арчаад
                    Тордож цэвэрлэхийг мэддэггүй
Баатар гэдэг хүүгээс
Баригдалгүй зугтааж гарлаа
Цэвэрч нямбай хүүхэдтэй
Цэнгэн наадах хүсэлтэй
                    Та бид нар ч мөн
                    Таарсан амьтан байна даа,
                    Хамт бүгдээр явъя
                    Хайрладаг эзэнд очъё
Дэлдэн хэн хоёр чихтэй
Дэгдэн хэн бор туулай
Дэгдэн цовхорч хурдлаад
Дэмий л юундаа яараа вэ?
                    Туулай надтай тоглоод
                    Тухтай байж байснаа
                    Дорхноо уурлаад шиддэг
                    Дондов гэдэг хүүгээс

Холдож амрах санаатай
Холын замд гараад
Дэлдэн чихээ дэл бэгнүүлээд
Дэгдэж яваа минь энэ дээ.
                    Та бид нар ч мөн
                    Таарсан амьтан байна даа,
                    Хамт бүгдээр явъя
                    Хайрладаг эзэнд очъё
Уйлж нулимсаа гоожуулаад
Уухилж аахилж гүйгээд
Ямар хэрэг гараа вэ?
Яаж яваа чинь энэ вэ?
                    Хааяа эрхэлж байдаг
                    Хатирч хул морьтой юмсан.
                    Харин тэр минь байхгүй
                    Хаачсаныг бүү мэд 

Та бид нар ч мөн
Таарсан амьтан байна даа,
Хамаагүй чирээд давхидаг
Хар ногоон “ЗИС”-тэй юмсан.
                    Харин тэр маань байхгүй
                    Хаачсаныг бас бүү мэд
                    Нийлээд хоёулаа явбал
                    Нэгийг нь ч болсон олох байгаа
Гунигтайхан алхаад чи
Ганцаар хаа хүрэх нь вэ?
Хон хон дуутай
Хоточ байрын шинжтэй
                    Хойлог гэдэг гөлөгөө
                    Харах бараагүй алдчихлаа
                    Хаачсаныг бүү мэд
                    Хайж эрээд явж байна
Харин ах дүү та нар минь
Харж үзээгүй биз дээ
Эрхэлдэг тоглоомоо алдаад
Эрээд гүйж явдаг
                    Та бид нар ч мөн
                    Таарсан амьтад байна даа.
                    Нийлээд бүгдээрээ явбал
                    Нэгийг нь ч болсон олох байгаа
Гурвуул дөрвүүлээ нийлээд
Гудамж өгсөөд хаачихна вэ?
Эрхэлдэг тоглоомоо алдчихаад
Эрээд явж байна даа бид
                    Энд тэнд явахдаа
                    Элдэв тоглоом үзээгүй биз?
                    Та бид нар ч мөн
                    Таарсан амьтад байна даа
Бөмбийсөн хөөрхөн биетэй
Бүлтийсэн хоёр нүдтэй
Хар халзан туулайтай юмсан
Харин тэр минь байхгүй
                    Хаачсаныг бүү мэд
                    Хайж эрээд явж байна
                    Нийлээд бүгдээрээ явъя
                    Нэгд нэгэнгүй олж авъя
Эрхэлдэг тоглоомоо алдчихаад
Эрээд явж байна даа бид
Энд тэнд явахдаа
Элдэв тоглоом үзээгүй биз?
                    Хазуулж орхисон морь
                    Халцарч холцорсон машин
                    Хатаж гандсан баавгай
                    Харлаж хиртсэн гөлөг
Хазгай доголон туулай тав
Хатирч хурдлан ирээд
Хашаа тойроод явчих нь билээ. 

                    Одоохон бушуу явахгүй бол
                    Олж тэднийг авахгүй шүү
                    Гүйгээд байя, бүгдээрээ
                    Гүйцээд авъя, цөмөөрөө
Хэнээс ч зөвшөөрөл авалгүй,
Хэдүүлээ нийлээд хаачихна вэ?
Та нар бүгдээрээ биднийг
Тамлаж их тарчлаасан
                    Бид яасан ч очихгүй ээ.
                    Биеэ зовоож чадахгүй ээ
                    Олон хөөрхөн тоглоом минь
                    Одоо бид зовоохгүй ээ
Худлаа худлаа та нар
Хуурч залилж авлачихна уу?
Нээрэн нээрэн нээрэн шүү
Нэг ч удаа эвдлэхгүй гэж
                    Уйлан уйлан хэлээд,
                    Учиргүй гуйгаад байхаар нь
                    Өрөвчхөн сэтгэлтэй тоглоомууд
                    Өөрсдийнхөө эздэд очсон юм                                       гэдэг.

Монгол улсад сургуулийн өмнөх боловсрол хөгжиж ирсэн он тоолол.

 Ардын Гэгээрүүлэх яамны ажлын тухай гэгээрүүлэх яамны сайд агсан Жамьянгийн тавьсан илтгэлээс (Ардыг гэгээрүүлэх яамны архив. 1924 он 7-р тал. )

Ардын Хувьсгалын эхэн үе буюу 1924 онд хуралдсан улсын анхдугаар хуралд Ардыг Гэгээрүүлэх яамны ажлын тухай, гэгээрүүлэх яамны сайд агсан Жамьянгийн тавьсан илтгэлдээ "Балчир хүүхдийг сурган хүмүүжүүлэх цэнгэлдэх цэцэрлэг байгуулах. Үүнд: манай ардыг гэгээрүүлэх яамнаас…хэрхэн бага балчируудыг асрамжлан хүмүүжүүлж өсгөх тухай дэвтэр зүйлийг зохиох, хэвлэх ба нийслэл хүрээ мэт газрын хүүхдийг хуралдуулан цэнгэл дүүлж удирдан боловсруулснаар сургуулийн насанд хүргэх аргыг сүвэгчлэн"гэсэн байна.

•1928 оны 10-р сарын 23-нд хуралдсан МАХН-ын 7-р их хурлын тогтоолд "Эмэгтэйчүүдийн тухай" гэсэн хэсэгт "Эцэг эхгүй өнчин ядуу хүүхдийг асран хамгаалж боловсон байдлаар хүмүүжүүлэх явдлыг чухалчилж ялангуяа харанхуй эндүүрлийн харгаагаар зарим этгээд нялх үр хүүхдийг хөсөрдүүлэн хүрдэнд тавих зэргийн муу гэмийг эсэргүүцэж устгах явдлыг эмэгтэйчүүдийн хэлтсээс чухалчилж тусгай нялхас өнчинийг тэтгэн хүмүүжүүлэх газар байгуулах аргыг эрэлхийлбэл зохино" гэжээ.

•1919 (1929) онд Альмедингин-Тумим Наталья Алексеевна (1883-1943) ийн "Сургуулийн насанд хүрээгүй багачуудыг боловсруулах хэмээх юу вэ?" Б. Ишдоржийн орчуулсан ном гарчээ.

•Э. Чимидцэрэнгийн "БНМАУ-д эмэгтэйчүүдийг нийгмийн дарлалаас чөлөөлсөн түүхэн туршлага"(1973он) номоос:

"1929 онд Ардыг Гэгээрүүлэх яамнаас хүүхдийн цэцэрлэг, эх нялхсыг хамгаалах газрыг байгуулж улаан гэрүүдийг орон нутагт гаргасан гэж уг илтгэлд тэмдэглэсэн байна. Манай оронд хүүхдийн байгууллага 1930-аад оноос эхлэн хүүхдийн цэцэрлэг,хүүхэд саатуулах газрыг улсын хөрөнгөөр байгуулах ажлыг анх үүсгэн явуулж,цаашид олшруулсан байна ” гэж тэмдэглэжээ.

•Балжир 1921 (31) онд "Хөдөө байгуулах хүүхдийн цэцэрлэгийн тухай" номонд: оршил,орон нутгийн газар сургуулийн нас хүрээгүй багачуудыг хүмүүжүүлэх газруудыг байгуулах тухай, хүүхдийн цэцэрлэгийг хэрхэн ямар газар байгуулах, хүүхдийн цэцэрлэг байгуулах орон сууц, хүүхдийн цэцэрлэгийг байгуулахад хэрэглэгдэх хэрэгсэл, хүүхдийн цэцэрлэгийн ажил хийх цаг хэмжээ, хоол ундны тухай, цэцэрлэгт авах хүүхдийн нас, албан хаагчдын тухай, цэцэрлэгээс хөдөө ард түмний дунд гүйцэтгэх ажлын арга маяг,цэцэрлэгийн ажилчдаас орон нутгийн ба төв газруудын улс төрийн газруудад лугаа харилцах тухай, хамтралын газрууд лугаа хэрхэн холбоотой байх, эмэгтэйчүүдийн салбар хэлтэс буюу эмэгтэйчүүдийн төлөөлөгч нар лугаа харилцан ажиллах тухай, ХЗЭ лугаа хэрхэн ямар хэлхээ холбоотой байвал зохимой, г. м хүүхдийн цэцэрлэг яаж ажиллах талаар тодорхой зөвлөмж гарчээ.

•Дамдины Сүхбаатарын гэргий Нэмэндэйн Янжмаа Күтвийн сургуулийн улс төрийн дээд сургууль төгсөж ирээд 1930 онд Нийслэлийн хүүхдийн цэцэрлэг байгуулах ажилд томилогдсон байна. Н. Янжмаа Эрдэнэ жонон вангийн хашаанд хүүхдийн цэцэрлэг байгуулж, түүний эрхлэгчээр нэг хэсэг ажиллажээ. “Эгшигт ээж” номын 21-р тал, 1994 он.

•1929 онд Баянхонгор аймгийн Баянзүрх уулын хошуу гэдэг газарт улаан гэрт анхны цэцэрлэгийг 30 хүүхэдтэйгээр байгуулсан тухай ахмад багш П. Цэрмаагийн дуртгалаас.

•1929 онд …Эх нялхсын төв анх байгуулагдсан.

•1930 онд Улаанбаатар хотод Д,Сүхбаатарын нэрэмжит коммуны дэргэд анхны цэцэрлэгийг З0 хүүхэдтэйгээр байгуулжээ. (Р. Л. Балдааев "Народное образование вМНР" изд, Наука . М. 1971г).

•1921\31) онд сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг хүмүүжүүлэх ажилчны түр сургууль байгуулж 30 хүнийг бэлтгэсэн болой" ("Ажилчин Эмэгтэй" сэтгүүл 1932 оны №6. )

•1931 онд анх удаа "Соёлын тэмцэл (1931 оны 1,2-р дугаар, 6-12-р тал) сэтгүүлд "Сургуулийн өмнөх хүмүүжил ба олон нийтийн ажлаар оролдогч багшийн үүрэг" гэсэн өгүүллэг нийтлүүлжээ.

•1931 онд Дорнодын Баянтүмэн, Хэнтийн Өндөрхаан, Төвийн Тариалан ба Сүхбаатарын нэрийн дор байгуулагдсан коммун, Хөвсгөлийн Хатгал, Тариалан аймгийн Алтанбулаг, Архангайн Цэцэрлэг, Завханы Улиастай Ховдын төвд Алтайн Лениний нэрийн дор байгуулагдсан коммун, Өвөрхангай төвийн Ламын гэгээний хийд, Улаанбаатар хоёрын зэрэг газарт хүүхдийн цэцэрлэг шинээр нэмж байгуулагджээ. (Ардыг гэгээрүүлэх яамны тайлан. 1935 он)

•Н. Янжмаа 1931 оноос Эрүүлийг Хамгаалах яамны эх нялхсын хэлтсийн даргаар 1932 он хүртэл ажиллаж байсан байна.

•1940 онд Ардыг Гэгээрүүлэх яаманд анх удаа хүүхдийн цэцэрлэгийн асуудлыг эрхэлсэн тасаг байгуулагдаж тасгийн эрхлэгчээр Даваагийн Долгоржав, сургагчаар нь Вера Фёдоровна Максакова (1940-1947, 1950-1955, 1959-1963 онуудад гэр бүлийн хамт Монголд ажиллаж байсан) нар ажиллаж байв.

•1941онд анх удаа цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч, эрхлэгчийн нэг сарын семинар курсийг явуулж эхэлсэн. (" Ардыг Гэгээрүүлэх яамны 30 жилийн хөгжилт" Ц. Шаравнямбуугийн илтгэлээс. ) Багш нарын сэтгүүл № 2-1951он.

•1942 оны 5-р сард “Хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжүүлэх багачуудын хоолны зардлыг эцэг эхээс гаргуулах тухай” Сайд нарын зөвлөлийн 20-р тогтоол гарчээ.

•1943 онд "Тус Монгол улсаас улаан цэрэгт татагдсан Зөвлөлтийн харьяат нарын хүүхдийн цэцэрлэг нээж байгуулах тухай” 58-р тогтоол гарч орос хэлний сургалттай цэцэрлэг бий болжээ.

•1946 онд "Сургууль ба сургуулийн өмнөх насны багачуудыг хүмүүжүүлэх ажлын тухай" Сайд нарын зөвлөл ба Намын Төв хорооны хамтарсан 41/17-р тогтоол гарч цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтыг сайжруулах, цэцэрлэгийг олноор байгуулах, хүүхдийн цэцэрлэгийг тоглоом номоор хангах, боловсон хүчнийг чанаржуулах тухай заагджээ.

•"Шинэ байгуулагдах сургууль, цэцэрлэгүүдийн гэрийн бүрээсэнд ноос олгох тухай" 1947 онд СНЗ-ийн 32-р тогтоол гарч хүүхдийн цэцэрлэгүүд гэрийн ноосоор бүрээсэн өөрсдөө хийж гэрээ дулаалдаг байв.

•"Хүүхдийн цэцэрлэгийн дүрэм" 1947 онд анх гарч цэцэрлэгүүд мөрдөх болов. "Багш" сэтгүүл №2-1947 он.

•"БНМАУ-ын аймгийн Гэгээрлийн хэлтсийн дүрэм" СНЗ-ийн 1948 оны 2-р сарын 20-ны өдрийн 47-р тогтоолд хүүхдийн цэцэрлэгийн дотоод ажлыг тодорхой тусгаж оруулжээ.

•1948 онд Э. Кармын “Хүүхдийн цэцэрлэгийн эрхлэгч нарт гарын авлага” ном гарсан.

•1951 оноос Улаанбаатар хотын багшийн сургууль дээр цэцэрлэгийн багш бэлтгэх бүлгийг нээж 3 жилээр бэлтгэж эхлэв. 1954 онд анхны дунд мэргэжлийн цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэг багш 17 хүн төгсөв. Энэ үед зөвлөлтийн мэргэжилтэн В. Ф. Максакова багш, Э. Карма орчуулагч багшаар хамт мэргэжлийн хичээл зааж байв. (В. Ф. Максакова Монголд 3 удаа нөхрөө дагаж ирсэн. 1959-1963 он хүртэл Д. Нонна багш дагалдан багшаар хамт ажиллаж байв. )

•1952 оноос анх удаа сургуулийн өмнөх сурганы дээд боловсролоор боловсон хүчнийг ЗХУ-д бэлтгэж эхлэв. 1956 онд Ц. Үдэрпил төгсөж ирсэн.

•1953-1957 онуудад Солонгосын өнчин 3-6 насны 200 хүүхдүүд ирж манай улсын хүүхдийн цэцэрлэг сургуульд хүмүүжиж байгаад нутаг буцсан. Энэ үед цэцэрлэгийн хүүхдүүдтэй ажиллуулахад Улаанбаатар хотын Багшийн сургуулийн цэцэрлэгийн багшийн анхны ангиас С. Жалам, Д. Цэндаюуш, П. Жүрмэд, С. Бүжинлхам, Ж. Гарамханд зэрэг сурагчдыг томилон ажиллуулсан байна.

•1954 оны Гэгээрлийн яамны хүүхдийн цэцэрлэгийн хэлтсийн тайланд:"1954 оны 7-р сард цэцэрлэгийн эрхлэгчдийн 10 хоногийн семинар явуулж, тэд нарт сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг хүмүүжүүлэх арга барилын талаар 62 эрхлэгчид 64 цагийн онолын хичээл, 4 цагийн практикийн хичээлийг заажээ. Мөн хүүхдийн цэцэрлэгт заавал явагдах хэл бичиг, тооны хичээлийн программыг гаргаж өгөв" гэжээ.

•1956 онд анх БНМАУ-ын хүүхдийн цэцэрлэгт "Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч нарт удирдамж" түүвэрлэн орчуулсан (С. Цэвэгмид УБ. 1956. он) хөтөлбөрөөр хүмүүжил сургалтын ажлыг явуулж эхэлсэн.

•1958 онд цэцэрлэгийн эрхлэгч нарт зориулсан “Хүүхдийн цэцэрлэгийн эрхлэгч нарт гарын авлага ” гэсэн гарын авлага номыг эмхтгэн Э. Карма гаргажээ.

•1959 онд мэргэжлийн багш Ц. Үдэрпил анх удаа сургуулийн өмнөх боловсролын асуудлаар олон улсын семинарт Москва хотод оролцож Монгол улсын хүүхдийн цэцэрлэгийн асуудлаар илтгэл тавьж ээ.

•"Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг хүмүүжүүлэх ажлыг цаашид сайжруулах арга хэмжээний тухай" 1962 онд 387-р тогтоол гарч хот аймаг орон нутагт цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалт, удирдлагын асуудлыг хариуцсан байцаагчтай болгох, багш нарын мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх, хүүхдийн цэцэрлэг бүхнийг зуслантай болгох, цэцэрлэгийг тохижуулахад олон нийтийн анхаарлыг хандуулж шефлэн авах, цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын чанарыг сайжруулах тухай оруулжээ.

•1962 онд хүүхдийн дууны уралдаан зарлаж Ч. Лхамсүрэн зохиолч “Хүрэн морь” найраглал, анх удаа “Маамуу наашаа ир” дууны шүлгээрээ төрийн шагнал авч байсан байна.

•1962-1963 оны хичээлийн жилээс эхлэн “Цэцэрлэгийн багш нарыг бэлтгэх тусгай дунд сургууль” бие дааж байгуулагдав. Захирлаар нь Д. Цэнджав, хичээлийн эрхлэгчээр нь Ц. Үдэрпилийг томилов.

•1953-1963 онуудад багшийн сургуулийн дэргэдэх цэцэрлэгийн ангид багш бэлтгэхэд ЗХУ-ын мэргэжилтэн В. Ф. Максакова (орчуулагч багшаар Э. Карма, Д. Нонна), П. Давыдова (орчуулагч багшаар орос хэлний багш нараас Д. Нонна, Ч. Түмэндэлгэр), А. Н. Петрова (орчуулагч багшаар урлагийн ажилтан Б. Тунгалаг , орос хэлний багш Г. Лхаасүрэн), нар мэргэжлийн хичээлийг зааж байв.

•1963-1964 оны хичээлийн жилээс цэцэрлэгийн мэргэжлийн гарын авлага номыг орос мэргэжилтний тусламжтай хамтарсан бүтээлийг Н. А. Петрова, Г. Лхаасүрэн (орос хэлний багш) "Цэцэрлэгийн дуу хөгжим", П. Давыдова, "Ш. Гандолгор, Ч. Түмэндэлгэрийн "Хүүхдийн цэцэрлэгийн дүрслэх урлал заах аргын ном", Ч . Лувсандэндэвийн "Төрөлх хэл заах арга зүй" зэрэг зохиомжилсан орчуулгын номууд гарчээ.

•1963 онд цэцэрлэгийн багш эцэг эхэд зориулан "Эцэг эх, хүмүүжүүлэгч багш нарт зөвлөгөө" сэтгүүл гарч эхлэв.

•1964 онд Э. Карма багшийн зохиосон "Хүүхдийн цэцэрлэгийн хичээлийн программ" хэвлэгдэн улсын хэмжээний хүүхдийн цэцэрлэгт мөрдөх анхны үндэсний хөтөлбөр гарсан.

•1966 онд Ардын их хурлын 186-р зарлигаар Дорнод аймгийн Чойбалсан хотын хүүхдийн 1-р цэцэрлэгийг “Зоя Космедьянская” нэрэмжит болгов.

•1967 онд манай улсад анхны цогцолбор болох яслитай-цэцэрлэг Найрамдлын районд улсын тэргүүний 61-р цэцэрлэг Зөвлөлтийн тусламжаар баригдсан. Тэр үед эрхлэгчээр анхны Л. Бадамханд ажиллаж,Эрүүлийг Хамгаалах яамны дэргэдэх ВОЗ-ын тусламжаар яслийн 4 бүлгийг бүрэн тохижуулан, тоглоомоор хангагдсан бүлгүүдийг хүлээлгэн өгсөн.

•1968 онд "Цэцэрлэгийн хүмүүжлийн программ" гарч цэцэрлэгт хүмүүжлийн ажлын хөтөлбөртэй болов.

•"Цэцэрлэг, хүүхэд саатуулах газрын тэргүүний ажилтны улсын анх дугаар зөвлөгөөн" 1968 онд болж 300 гаруй төлөөлөгчид оролцов.

•УБДС-ийн дэргэд цэцэрлэгийн дээд боловсролтой боловсон хүчнийг бэлтгэх ангийг 1969 онд нээж 30 хүний элсүүлж хичээллэж эхэлсэн. Энэ үед сургуулийн өмнөх сурганы хичээлийг орос мэргэжилтэн Л. Ф. Климова УБДС-ийн сурганы багш Оюун багшийн хамт сургуулийн өмнөх сурганы хичээл, сургуулийн өмнөх сэтгэл судлалын хичээлийг доктор Д. Санжжав багш, сургуулийн өмнөх насны хүүхдэд математик заах аргыг Ж. Алтанцэцэг багш,сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг байгальтай танилцуулах, хэл заах аргыг Д. Нонна зэрэг багш нар зааж эхэлсэн. 1969-1974 онуудад 74 хүнтэй хоёр анги төгссөн.

•1970 онд Сурган хүмүүжүүлэх хүрээлэнд сургуулийн өмнөх боловсролын асуудлаар ажиллах эрдэм шинжилгээний ажилтны орон тоотой болж Д. Нонна (1970-1982 оныг хүртэл) сургуулийн өмнөх насны боловсролын асуудлыг эрхэлсэн анхны эрдэм шинжилгээний ажилтнаар Ардын Боловсролын яамнаас томилон ажиллав. 1976 онд цэцэрлэгийн багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх асуудлаар Ж. Лхагвасүрэн яамнаас томилогдон очиж ажилласан.

•1971 онд Ардын Боловсролын яамны сайдын тушаалаар “Ясельтай цэцэрлэгийн дүрэм” гарчээ.

•1973 онд " Монголын Хүүхдийн Төлөө фонд" байгуулагдаж түүний хөрөнгөөр анхны үлгэр жишээ 25 хүүхдийн яслитай цэцэрлэгийг хотын ойролцоо Рашаант зөрлөг дээр баригдсан. Тэр үед хүн болгон нэгээс хоёр өдрийн цалингаа хандивладаг байв. Фондын даргаар Ю. Цэдэнбалын гэргий Анастасия Ивановна Филатова (1973-1984 онуудад) байлаа. Энэ хугацаанд 8О орчим хүүхдийн цэцэрлэг, ясли, хүүхдийн эмнэлэг зэрэг баригдсан.

•"Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг сургуульд бэлтгэх зарим арга хэмжээний тухай" 20-р тогтоол 1974 онд гарч цэцэрлэгт хамрагдаагүй 7-8 настай хүүхдийг ерөнхий боловсролын сургуулийн дэргэд бэлтгэл бүлэг нээж, бага ангийн багш нар нэг сарын хугацаатай бэлтгэл хийж 5-р сарын 1-ээс 6-р сарын 1 хүртэл нэг сар сургуульд орох бэлтгэлийг нийт хүүхдэд хийдэг болов.

•1974 онд Улаанбаатар хотын Найрамдал районы 22-р цэцэрлэгийн эрхлэгч Ноосойн Сүрэндарь Найрамдал районы орон сууц гудамжны 5-р хорооны хөдөлмөрчдийн хурлаас АИХ-ыг сонгуульд нэрийг дэвшүүлж Залаатын 58-р тойргоос, цэцэрлэгүүдээс анхны АИХ-ын депутатаар сонгогджээ.

•1974 онд анх удаа цэцэрлэгийн багш нарын дахин шалгаруулалтын нэг сарын семинар сургалт явагдаж багш нар 5 жил тутамд ирж мэргэжил дээшлүүлдэг болов.

•"Ясли-цэцэрлэгийн харьяаллын тухай, "Ясли, цэцэрлэгийн барилгын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай" 1975 онд тогтоолууд гарч цаашид яслитай цэцэрлэгийн барилга барих ба хүмүүжил сургалтын асуудлыг Боловсролын яам, эрүүл мэндийн асуудлыг Эрүүлийг хамгаалах яам хариуцах, нэг удирдлагатай болгов. (тэр үед нэг байшин хоёр удирдлага байв)

•1975 оны 12-р сард БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлөөс “Цэцэрлэгийн хүүхдийн тоглоом, тоглоомын хэрэглэлийн хангамжийг сайжруулах зарим арга хэмжээний тухай” тогтоол гарчээ.

•1976 онд Сурган Хүмүүжүүлэх Ухааны Хүрээлэнгээс "Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын программ" гэсэн хүмүүжил сургалтыг нэгтгэсэн сургуулийн өмнөх насны монгол хүүхэд дээр хийсэн туршилт судалгаан дээр үндэслэсэн хөтөлбөр гарч улсын хэмжээнд мөрдөгдсөн.

•1976 онд анх удаа "Хүүхдийн цэцэрлэгийн эрхлэгч ба хүмүүжүүлэгч нарын бие дааж мэргэжил дээшлүүлэх программ " гарч багш нарын гар дээр очив.

•1976 оноос 1984 он хүртэл ЗХУ-ын "Сургуулийн өмнөх боловсролын асуудлыг эрхэлдэг эрдэм шинжилгээний хүрээлэн"-ээс эрдэмтэн А. Давидчук, А. Шатова, Л. Парамонова, Тумакова, Богина зэрэг хүмүүс ирж сургуулийн өмнөх сурган сэтгэл судлал, заах аргаас шинэлэг сургалтын технологи зааж, мэдээлэл өгдөг байв.

•1979 онд хүүхдийн цэцэрлэгт орос хэл заах хөтөлбөр боловсруулж Ардын боловсролын яамны коллегээр батлуулж Улаанбаатар болон зарим аймгийн цэцэрлэгт орос хэлний хичээлийг бэлтгэл бүлгүүдэд сургалт явуулж эхэлсэн.

•1980 оноос эхлэн Улаанбаатар хотод хүүхдийн цэцэрлэгүүдийн дунд хавар хүүхдийн баяраар “Олимпын гараа” багачуудын уран сайхан гимнастикийн тэмцээн уралдаан явуулж Хүүхдийн Төлөө Фондоос шалгарсан цэцэрлэгийн эрхлэгч, багш, хүүхдүүдийг урамшуулж тоглоом мөнгөн шагнал өгдөг байв.

•1982 онд “Яслийн хүмүүжил сургалтын хөтөлбөр”-ыг Д. Нонна хамтын бүтээлээр гаргаж улсын хэмжээний яслиудад мөрдөж эхэлсэн.

•1983 онд “Монгол улсын боловсролын хууль” гарав. Түүнд сургуулийн өмнөх боловсролын тухай тусгай бүлэг болж оров.

•1983 онд анх удаа хүүхдийн цэцэрлэгийн эрхлэгч нарын 45 хоногийн “Удирдах ажилтан” сэдвээр сургалт явуулж эхэлсэн. Жил бүр 50 эрхлэгчийг авчирч сургалтад нийт 300 гаруй эрхлэгчид хамрагдсан.

•1986 онд ясли цэцэрлэгийн хөтөлбөрийг боловсронгуй болгож сургуулийн өмнөх насны монгол хүүхэд дээр хийсэн туршилт судалгааны үндсэн дээр "Сургуулийн өмнөх 0-8 насны хүүхдийн хүмүүжил сургалтын хөтөлбөр" гарч улсын хэмжээний ясли цэцэрлэгт 1991 он хүртэл мөрдөж ирсэн.

•"Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн байгууллагын талаар авах арга хэмжээний тухай" 421-р тогтоол 1986 онд гарч хүүхдийн цэцэрлэгийг олшруулах, албан газрын хөрөнгөөр цэцэрлэг байгуулах, хүүхдийн хамралтыг нэмэгдүүлэх, хүүхдийг сургуульд бэлтгэх асуудлыг чанаржуулах, боловсон хүчнийг чанаржуулах, дээд боловсролтой удирдах ажилтныг бэлтгэх зэрэг олон асуудлыг тусгасан билээ.

•1986 онд хүүхдийг гэрээр сургуульд бэлтгэх зорилгоор Ардын боловсролын яам, Цэцэрлэгийн багшийн сургуулийн багш нар, Радиогийн хүүхдийн нэвтрүүлгийн ажилтан Эрдэнчулуун хамтран радио хичээл "Цэнхэр самбар" нэвтрүүлгээр 58 хичээл явуулсан.

•1988 оноос Болгарын туршлагаар хүүхдийн цэцэрлэгийн дэргэд хагас өдрийн бүлгийг ажиллуулж цэцэрлэгт хамрагдах боломжгүй 7-8 настай хүүхдийг цэцэрлэгийн хүүхдийн унтлагын цагаар хүмүүжил сургалтыг явуулж эхэлсэн. 1988 онд гэхэд 100 цэцэрлэг дээр хагас өдрийн бүлэг (одоогоор цагийн сургалт) нээж цэцэрлэгт хамрагдах боломжгүй 3300 хүүхдийг хамруулсан байв.

•1988 онд тусгай сургалттай (харааны гажигтай) цэцэрлэгийн бүлгийг Улаанбаатар хотын 25-р цэцэрлэг дээр хүүхдийн нүдний эмч Монгол Ардын Гавьяат эмч Л. Манлай ажиллаж сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн тусгай сургалтын суурийг анх эхлүүлсэн.

•1988-1990 онуудад Улаанбаатар хотын өнчин хүүхдийн 58-р цэцэрлэг дээр Афганистаны өнчин 27 хүүхэд, 2 багшийн хамт ирж хүмүүжиж эрүүлжин буцсан. Афганистанаас хүүхдүүдийг очиж авахдаа өнчин хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч Б. Уртнасан, Ц. Тунгалаг, П. Шаандар эмч Эх нялхсын төвийн хүүхдийн эмч Малчинхүүгийн хамт явсан. Хүүхдүүдийг буцааж хүргэж өгөхөд цэцэрлэгийн эрхлэгч Т. Уртнасан, Д. Раяа багш эмч П. Шаандар нар явсан. Афганистаны хүүхдүүд хоёр бүлэг болж хүмүүжил сургалт явуулсан. Нэг бүлэгт Афгани багш Шохнооз 13 хүүхэдтэй монгол багш асрагч нараас Д. Раяа Б. Уртнасан багш, асрагчаар Хүдэрчулуун, Да. Оюунчимэг, Б. Тунгалаг нар, хоёр дахь бүлэгт багш Олло 14 хүүхэд монгол багш нараас Ц. Тунгалаг, Д. Дашдулам туслах багшаар Ариунчимэг, Дуламсүрэн нар ажиллаж байв.

•1989 оноос хүүхдийн хамралтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор цэцэрлэгийн барилгыг өргөтгөж гэр хэлбэрийн байрыг Улаанбаатар хотын 52,62,12,83 зэрэг цэцэрлэгийн дэргэд барьж эхэлсэн ба орон сууцны 1-р давхарт цэцэрлэг байгуулах, шинээр барьж байгаа орон сууцанд цэцэрлэгтэй барих төсөл гарч хэрэгжив.

•1989 онд Арменд газар хөдөлж олон барилга байшин нурж сүйдсэн тул Монгол улсаас өөрийн хүч хөрөнгөөр 1 сургууль, 280 хүүхдийн 1 цэцэрлэг бүрэн төхөөрөмжилсөн (цэцэрлэгийн тооцоог хийхэд үндэсний хивс, Д. Сүхбаатарын жаазтай хөрөг,монгол пластилин, диафильм, шагай, дэвжээ, зэрэг үндэсний ваар, баримал, хөөмөл, зэрэг унтлагын өрөөнд хивс, хивсэнцэр, заалын өрөөний чимэглэл зэргийг багтаасан), гадаад бүрэн тохижилттой цэцэрлэгийн зураг загварыг ардын зураач Чүлтэм гуайтай хамт Ш. Гандолгор гаргаж эдгээр төслийг дээд байгууллагад өгч тус оронд туслалцаа үзүүлсэн. .

•1989 оноос хот аймгийн Боловсролын хэлтэст хүүхдийн цэцэрлэг хариуцсан байцаагч, арга зүйч хоёр хүний орон тоотой, цэцэрлэгт арга зүйчтэй, яслитай цэцэрлэгт эмчтэй болгосон.

•1990 онд "Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын хөтөлбөр " боловсронгуй болгож 4 дахь удаа хэвлэгдэв.

•1990 оны 4-р сараас Ардын Боловсролын Яамны цэцэрлэгийн хэлтсийг цомхтгох нэрийдлээр татан буулгаж сургуулийн хэлтэстэй нийлүүлж улсын хэмжээний 900 гаруй цэцэрлэгийг хариуцсан цэцэрлэгийг нэг хүнтэй болгосон. 1940 оноос1990 хүртэл 50 жил ажиллаж байсан цэцэрлэгийн хэлтсийг татан буулгав.

•1991 онд “Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын хөтөлбөр” дахин боловсронгуй болгож 5 дахь удаа хэвлэгдэн гарав.

•1993 онд хүүхдийн 112-р цэцэрлэгийн эрхлэгч анх удаа хүүхдийн цэцэрлэгүүдээс “Улсын гавьяат багш” цолыг Л. Балжид багш хүртсэн хүн. Өмнө Улаанбаатар хотын 45-р цэцэрлэг, Төв аймгийн Баянцогт сумын Улсын тэргүүний цэцэрлэгийн эрхлэгчээр 28 жил ажилласан.

•1995 онд "Сургуулийн өмнөх боловсрол хөтөлбөр" 1995-2005 онуудад сургуулийн өмнөх байгууллагыг хөгжүүлэх, шинэчлэх, бүтцийг боловсронгуй болгох, боловсон хүчний чанаржуулах, хүүхдийн хамралтыг 80 хувьд хүргэх, зэрэг чухал зорилтыг дэвшүүлжээ.

•1996 онд Лондонгийн их сургуулийн дэргэдэх боловсролын хүрээлэнгийн нийгмийн ухааны эрдэм шинжилгээний төвийн ажилтан Хелэн Пен монгол улсын “Сургуулийн өмнөх боловсрол” хөтөлбөрийн талаар дүгнэлт өгч зөвлөмж гаргав.

•1999 онд “Малчдын хүүхдэд сургуулийн өмнөх боловсрол олгох сургалтын үлгэрчилсэн зөвлөмж”-нд малчдын хүүхдийг сургуульд бэлтгэхэд зориулан сургуулийн өмнөх боловсрол олгох сургалт хүмүүжлийн агуулга зөвлөмжийг багтаасан номыг Гэгээрлийн яам, Английн хүүхдийг ивээх сантай хамтран гаргасан.

•2000 онд “Сургуулийн өмнөх боловсролын сургалтын үлгэрчилсэн цөм хөтөлбөр”-т Монгол улсын сургуулийн өмнөх боловсролын системийн тухай дүгнэлт өгсөн ном гарсан.

•2001 онд 2005-2010 он хүртэл “Сургуулийн өмнөх боловсрол-2” үндэсний хөтөлбөр гарч сургуулийн өмнөх боловсролын бодлого, зохицуулалт, менежментийн тогтолцоог сайжруулах, сургалтын агуулгын стандарт боловсруулах, боловсон хүчний чадавхыг дээшлүүлэх, үйлчилгээг сайжруулах, санхүүжилтийн механизмыг боловсронгуй болгох, хамрагдах хүүхдийн тоог 2007 онд 62 хувьд хүргэх, төрийн бус өмчийн цэцэрлэгийг нэмэгдүүлэх, сургалтын орчны стандартыг нэмэгдүүлэх зэрэг зорилт тавьжээ.

•2003 онд “Сургуулийн өмнөх боловсролын стандарт”-ыг БСШУ Яам гаргав.

•2005 онд “Сургуулийн өмнөх боловсролын киррикюлим”-ыг БСШУЯам ЮНЕСКО –гоос гаргав.

•2008 онд “Сургуулийн өмнөх боловсролын тухай” Монгол улсын хууль гарав. 

Д.Нонна