2015-11-23

Хэл яриаг хөгжүүлэх –3


4-5 настай хүүхдэд уншиж өгөх ба цээжлүүлэх

Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлье. Эх хэлээ эзэмшье.

Бага насны хүүхдэд шүлэг, оньсого, зүйр цэцэн үгс, жороо үгсийг эхлээд том чуул нь урнаар хэд хэдэн удаа уншиж өгнө. Дараа нь үг болгоныг тайлбарлан өгөөд дагуулж үг болгоныг хүүхдээр хэлүүлнэ. Хүүхдэд шүлгийг цээжлүүлэхэд байнга  өдөр бүр давтаж тогтоолгоно. Хүүхдийн үгийн  санг  нэмэгдүүлэх, уран тод хэллэгт сургахад нэмэр болгох зорилгоор эцэг эх, багш нарт зориулан доор хи материалыг өглөө. Үүнд:

“Цэцэрлэг сайхан”

Цэцэрлэг сайхан, цэцэрлэг сайхан
Цэвэр үзэсгэлэнтэй, цэцэрлэг минь сайхан

Цэцэрлэг сайхан, цэцэрлэг сайхан
Цэнгэлтэй ,жаргалтай цэцэрлэг минь сайхан

Цэцэрлэг сайхан цэцэрлэг сайхан
Цэцэгтэй, хүүхэдтэй цэцэрлэг минь сайхан

Цэцэрлэг сайхан цэцэрлэг сайхан
Чиний миний, гэр болсон цэцэрлэг минь сайхан.

“Би бага биш”

Ээжээ, ээжээ, би бага бишээ
Хувцас хунараа өөрөө өмсөж сурна.
Нүүр гараа өөрөө угааж сурна.
Өнөөдөр чармайж сурна.
Маргааш  гэхэд  бүгдийг хийж  чаддаг болно.

“Биеийн тамир”

Биеийн тамир хийвэл
Бие чийрэг болно.
Эрүүл чийрэг явбал
Ээж аав баярлана.

Биеийн тамир хийвэл
Бие чийрэг болно
Хүдэр чийрэг явбал
Хүн бүхэн баярлана.

Биеийн тамир хийвэл
Бие чийрэг болно
Эрүүл чийрэг явбал
Эх орон баярлана.

“Хавар боллоо”

Урьхан хавар морилон ирлээ
Нуурын ус уяран гэслээ
Нугас галуу буцаад ирлээ
Ургамал цэцэг амилан сэргэлээ.

Бидний ногоо бултайн ургалаа
Бороо хжр шаагин шааглаа
Билчээр нутаг ногоорон ногоорлоо.

“Цаг бол эрдэнэ шүү”

Цаг бол эрдэнэ шүү
Цаашаа явбал эргэхгүй шүү
Юу хийх цагтаа
Түүнийгээ бид заавал хийнэ

Цаг бол эрдэнэ шүү
Цаашаа явбал эргэхгүй шүү.

“Намар боллоо”

Сэрүүн намар боллоо
Сэнгэнсэн салхи сэрчигнэлээ
Усны  шувуу буцлаа
Ургамал цэцэг зулгарлаа
Ногоон мод шарлалаа
Хөх өвс хатлаа
Хүүхэд бид ноосон дээлэн
Хавтай эвтэй давхарлалаа.

“Бага нөхдөө хайрлана”

Насаар би эгч шүү
Чи надаас дүү шүү
Эгч нь дүүгээ хайрлана
Ажил хийхэд чинь туслана

Чи надаас дүү шүү
Насаар би ах шүү
Ах ньдүүгээ хайрлаана
Алив бүхэнд чинь туслана.

“Зуу зуу ишиг”

Эвий хөөрхөн эвэртэй
Эелдэг алиа зуу зуу май
Наашаа цаашаа харайна
Намайг үнэрлээд цоройно
Зуу зуу ишиг минь өсөөрэй
Зуун мянга болоорой
Зуу зуу ишиг минь бойжоорой
Эх орныг минь баяжуулаарай.

“Миний ишиг”

Тонгос, тонгос, тонгос
Миний хайртай ишиг
Маа маа майлж
Томоогүй намайг баясгана.

Тондог, тондог, тондог
Миний хайртай ишиг
Маа маа майлж
Эзэн намайгаа баясгана.

“Өвөл боллоо”

Уур амьсгал хүйтэрлээ
Гол мөрөн хөлдлөө
Галуу шувуу буцлаа
Живхүүн салхи үлээлээ
Цас навсайн буулаа
Хүүхэд багачууд бид нар
Цасан хүн босголоо.

“Солонго”

Өнгө өнгийн солонго
Өндөр тэнгэрт  татлаа
Улаан ногоон, шар улбар ягаан, хөх
Цэнхэр хүрэн өнгөтэй нийлээд
Онцын сайхан долоон өнгө.

“Шөнө”

Нар шингэж орой боллоо
Сар мандаж одод түглээ
Ойн шувууд унтаж байна
Одоо бид унтацгаая бас.

“Хөөрхөн дүүдээ” 

Хөөрхөн  дүүгийн хөл нь жаахан
Хөлдөө өмссөн ботиго нь жаахан
Тоодой дүүгийн толгой нь жаахан
Толгой доо  таарсан малгай нь зөөлөн

Энх дүүгийн ам нь жаахан
Аманд нь ургасан шүд нь цөөхөн
Дүүдээ, дүүдээ, дүү минь хөрхөн
Бөлтгөр түүний бүх юм нь жаахан.

“Аавын гар” 

Аавын гар ачтай гар
Аврага том хүчтэй гар
Тэвэрч өргөдөг тэнхээтэй гар
Тэсгэм хүйтэнд тэсвэртэй гар
Харахад хэцүү хатуу гар
Харин надад зөөлөн гар.

2015-11-15

Хэл яриаг хөгжүүлэх -2


  • 2-3 настай хүүхдэд цээжлүүлэх шүлгүүд
  • 3-4 настай хүүхдэд уншиж цээжлүүлэх шүлгүүд
Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлье. Эх хэлээ эзэмшье.

Бага насны хүүхдэд шүлэг, оньсого, зүйр цэцэн үгс, жороо үгсийг эхлээд том чуул нь урнаар хэд хэдэн удаа уншиж өгнө. Дараа нь үг болгоныг тайлбарлан өгөөд дагуулж үг болгоныг хүүхдээр хэлүүлнэ. Хүүхдэд шүлгийг цээжлүүлэхэд байнга өдөр бүр давтаж тогтоолгоно. Хүүхдийн үгийн санг нэмэгдүүлэх, уран тод хэллэгт сургахад нэмэр болгох зорилгоор эцэг эх, багш нарт зориулан доор хи материалыг өглөө. Үүнд:

2-3 настай хүүхдэд цээжлүүлэх шүлгүүд

Бөмбөг

Миний бөмбөг улаан бөмбөг
Чиний бөмбөг хөх бөмбөг
Бөмбөг минь бөмбөр бөмбөр бөмбөрөн
Бүгд олноороо тоглоно.

Өнгийн харандаа

Миний улаан харандаа
Миний хөх харандаа
Миний ногоон харандаа
Миний шар харандаа
Харанда бол миний зэвсэг
Харандаадаа би хайрлана
Харандаагаа би гамнана.

3-4 настай хүүхдэд уншиж цээжлүүлэх шүлгүүд

Багшийн гар

Багшийн гар хүндтэй
Биднийг арчилсан ариун гар
Багшийн гар хөдөлмөрч гар
Биднийг хүмүүжүүлсэн гавьяатай гар

Багшаа сайн байна уу

Багш минь ! Сайн байна уу ?
Мэнд хүргэж ёсолж байна
Цэцэрлэгийн бяцхан сурагч би чинь
Хувцасаа цэвэрхэн өмсөөд ирлээ шүү
     Багш минь ! Сайн байна уу ?
     Мэнд хүргэн ёсолж байна
     Өчигдрийн хэлснийг өв үнэнээр биелүүлээд
     Хувцасаа цэв цэвэрхэн өмслөө.

Цэцэрлэг

Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэгтээ би хайртай
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэгтээ би жаргалтай
Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэг сайхан
Цэцэрлэгийн багш надаа хайртай.
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэг сайхан
     Цэцэрлэгийн багшдаа би хайртай.

Хөдөлмөр сайхан

Хөдөлмөр сайхан, хөдөлмөр сайхан
Хоол унд хөдөлмөр хийвэл олдоно.
Хөдөлмөр сайхан, хөдөлмөр сайхан
Хувцас хунар хөдөлмөр хийвэл олдоно.

Ишиг хурга

Ишиг ишиг зуу зуу
Хурга хурга маа маа
Ишиг хургаа хайрлана
Хурга ишгээ арчилна.

Малын төл

Хонины төлийг хурга гэнэ
Ямаанй төлийг ишиг гэнэ
Үхрийн төлийг тугал гэнэ
Тэмээний төлийг ботго гэнэ
Адууны төлийг унага гэнэ
Илжигний төлийг тутраа гэнэ.

Амьтаны төл

Тахианы зулзагыг дэгдээхэй /цурваа/ гэнэ
Гахайн зулзагыг тоорой гэнэ
Туулайн зулзагыг бүжин гэнэ
Барсын зулзагыг бамбар гэнэ
Баавгайн зулзагыг бамбарууш гэнэ
Бугын зулзагыг нүр гэнэ
Хандгайн зулзагыг хотол гэнэ.

Төлийн дуу
Тугал үхэр мөөрнө
Ботго ингэ буйлна
Хурга ишиг майлана
Унага адуу янцгаана.

Тоглоом
Янз янзын тоглоом байна
Яасан гое сайхан тоглоом бэ?
Эвтэй эетэй наадацгаая
Эвдэж хэмхэлэхгүйгээр тоглоцгооёо

Баяртай

Найзаа найзаа баяртай
Найз нөхөд минь баяртай
Маргааш өглөө уулзъя
Маш сайхан наадацгаяа
Багшаа багшаа баяртай
Багын минь найзууд баяртай
Дараа өглөө уулзъя
Даан ч сайхан тоглоцгооё

Аяга

Шаазан аяга, цавгүй аяга
Эрэн өнгөтэй, цэвэр аяга
Бор өнгөтэй бөмбөгөр аяга
Хоол цай аягалахад сайхан аяг.

Цас

Цасан хүн цасан хүн
Өвлийн хүйтэнд сүртэйхэн
Цасан хүн цасан хүн
Хаврын уринд уйхланхан.

Ус
Ус бол урсдаг
Уур болон дэгддэг
Үүл болон хөвдөг
Бороо болон шаагдаг
Цас болон шуурдаг
Мөс болон хөлддөг

2015-11-10

Хэл яриаг хөгжүүлэх -1


  • оньсого,
  • түргэн хэллэг,
  • зүйр цэцэн үгс,
  • хэл зүгшрүүлэх үгс







Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлье.
Эх хэлээ эзэмшье.

Бага насны хүүхдэд шүлэг, оньсого, зүйр цэцэн үгс, жороо үгсийг эхлээд том чуул нь урнаар хэд хэдэн удаа уншиж өгнө. Дараа нь үг болгоныг тайлбарлан өгөөд дагуулж үг болгоныг хүүхдээр хэлүүлнэ. Хүүхдэд шүлгийг цээжлүүлэхэд байнга  өдөр бүр давтаж тогтоолгоно. Хүүхдийн үгийн  санг  нэмэгдүүлэх, уран тод хэллэгт сургахад нэмэр болгох зорилгоор эцэг эх, багш нарт зориулан доор хи материалыг өглөө. Үүнд:

1.Оньсого

Хөх торгон дээл
Цагаан торгон хээтэй / тэнгэр од/

Үүлний цаанаас
Үнэгний чих цухуйх  /нар гарах/

Хөлгүй байж  явдаг
Нүдгүй байж уйлдаг /үүл, бороо/

Цэнхэр цэнхэр пансан хөшиг
Цэвэр тунгалаг сэрүүн хөшиг
Хангай дэлхийг чимдэг хөшиг
Халуун наранд сөхөгддөг хөшиг /манан/

Гаргүй байж үүд татна
Биегүй байж айлд орно  / салхи/

Дээвэр эсгий
Дэлхийг бүтээнэ /цас/

Эрхий чинээ биетэй
Тогоон чинээ малгайтай /мөөг/

Дугуй малгай өмссөн
Дун цагаан хүүхдүүд
Нов ногоон хивсэн дээр
Зун дугууйрч зогсдог /мөөг, мөөгний хүрээ/

Уулан дээр
Улаан тугал уяатай /төмсний цэцэг/

Хар хурга
Ясан бөөртэй /мойл/

Хээр морь хэжимтэй
Хэжим болгон цацагтай
Цацаг болгон молцогтой
Молцог болгон өндөгтэй
Өндөг болгон ангаахайтай /самар/

Дээрээс нь харахад
дэрэвгэр ногоон
Дэргэд нь очиход
Бөндгөр ногоон  /байцаа/

Талын цагаан азарга
Хангинатал янцгаагаад
Сэнгэнэтэл хатирна  /голио/

Орой өглөөгүй дуулаахай
Огцом доороо давхиахай
Газар усгүй амьдраахай
Ганган ногоон пагваахай /мэлхий/

Гэдсээ маажуулж дуугаа дуулна
Чихээ мушгиулж хоолойгоо засна. /мандалин/

2.Түргэн хэллэг

Арын тэр нуур аргагүй том нуур
Авдрын тэр нүүр алаггүй хүрэн нүүр

Сольж барьсан гэр
Сорьж тарьсан үр

Шилж олсон шүр
Ширж оёсон ширдэг

Даргар торгон дээлийн
Далбагар урт хормойг
Даргар торгон дээлийн
Далбагар урт хормой гэнэ

Бөв бөөрөнхий
Бөндгөр бөмбөгийг
Бөв бөөрөнхий
Бөндгөр бөөрөөр нь
Бөмбөрүүлэн бөмбөрүүлэн өнхрүүлнэ.

Хуш намар өвөлгүй
Нов ногооноороо байхаас
Хус намар өвөлгүй
Нов ногооноороо байдгүй

3. Зүйр цэцэн үгс

Оролдвол нэгийг сурдаг
Уралдвал нэг нь түрүүлдэг

Сурсан юм далай
Сураагүй юм балай

Мах идье гэвэл, малаа малла
Талх идье гэвэл ,тариагаа тарь

Буруу явдлаа бүү өмөөр
 Бусдын юманд бүү шуна

4. Хэл зүгшрүүлэх үгс

Дадах -татах
Дайрах - тайрах

     Далбаа - талбай
     Догол - тогло

Дуу - -туу
Дээвэр - тээвэр

     Өглөө - үглээ
     Өргөдөг - үргэдэг

Цангаах - чангаах
Цэг - чиг

     Замаар - чамаар
     Зангадах - чангадах

Зай - цай
Зуу - цуу

савар -шавар
сар - шар
сэрээ - ширээ

 газар - хацар
(үргэлжилнэ)