Монголын элбэрэлт үрсийн Өүлэн ээж

Тав зургаахан л хоногийн өмнө фэйсбүүкдээ постолсон миний зураг, бичвэрийн доор “Ухаантай охин шүү”, “Маскаа зүүгээд яваач” гэх зэрэг урмын үг бичиж, санаа тавьж байсан Д.Нонна багш минь бурхны орноо заларсан гэх мэдээллийг сонсоод балмагдаж сууна аа. Бүр саяхан л утас цохиж, инээлдэн “Хоёулаа, хүүхэд, гэр бүлийн төлөө олон ажил хийнэ ээ” гээд ярилцаж санаа оноогоо хуваалцаж байсан сан. Тодруулбал, бичсэн, ярьсан зүйлийг минь хамгийн түрүүнд дэмжиж санаа оноогоо хуваалцдаг эгэлхэнээс эгэлхэн Та минь баяртай ч гэж хэлэлгүй ийм хурдан бурхны орныг зорьчихлоо гэж үү. Итгэж нэг л өгөхгүй нь. Хүүхдийн төлөө сэтгэл зүрхээ харамгүй зориулсан ухаалаг Таны инээмсэглэлээр би чинь, бид чинь дутаж амьдрах нь ээ, одоо яана даа. Та минь бяцхан хүүхэд инээж байвал жаргалтай алхдаг, цэцэрлэгийн багш нарын харц өөдөө л байвал бүтэн нойртой хонодог тийм л эгэл даруухан, хүний төлөө цохилох бүтэн зүрхтэй МОНГОЛ ээж, багш байлаа.

Мянга мянган шавь нараа алган дээрээсээ нисгэсэн хүний хайлан Танаараа мөнхөд бахархаж амьдрах болно оо, би. Д.Нонна багш бид хоёр сүүлийн жилүүдэд их ойр байсаан. Ялангуяа цэцэрлэгийн багш нарын ширээний ном болсон “Багачууддаа уншиж өгөөрэй” I, II, III цуврал номыг дахин хэвлүүлэхэд редактороор ажилласан билээ, миний бие. Намайг яг л охид шигээ хайрлаж, амьдрал болон ажил мэргэжлийн талаар дотно зөвлөгөө өгдөг сөн. Уулзах болгондоо дандаа шинэлэг зүйл ярьдаг эрч хүчтэй нэгэн байсан нь одоо ч тодхон. Нэгэн удаа буюу өнгөрөгч зун “Хүүхдийн байгууллагын түүх бичиж байна. Архивын ерөнхий газар очмоор байдаг. Нэлээд хол юм. Чи минь нэг очиж багшийнхаа өмнөөс судална байгаа” гэв. Би ч учирласан ёсоор Архивын ерөнхий газар хоёр ч удаа очиж чиглэл аван, өөрөөс нь асууж байгаад өргөдөл энэ тэрийг нь бичээд өгчихлөө. Удалгүй багш маань очиж сууснаа ярьж, чамаар урьдчилж судлах юмаа бичүүлээгүй бол олон очих байлаа” гээд л инээж байсан нь сэтгэлд ойр үлджээ.

Ийнхүү ном, сонин ярьсаар хоёулаа байнга уулзалдана. Д.Нонна багш бид хоёр голдуу нөхрийн ажил дээр уулзахаар болзоно. Учир нь, нөхрөөр номын эх, зураг энэ тэрээ бэлдүүлж, янзлуулахаар ярилцаж байгаа нь тэр ээ. Гэрт нь очихоор нээх сайхан сүүтэй цай аялгалж, чихэр, жигнэмэгээр дайлна. Хоёулаа удаан уулзаагүй хоёр найз шиг л тэдний том, жижиг өрөөнд ээлжлэн орж суун яриа дэлгэдэг сэн. Ихэвчлэн гэр бүл, хүүхдийн тухай л ярина. Яриа маань улам бүр хүрээгээ тэлж хайр сэтгэл, үерхэл нөхөрлөл рүү хальснаа сүүлдээ хүүхдийн тоглож буй тоглоомын тухай яриад яриа өндөрлөдөг байж билээ. Дундуур нь цэцэг ургамал, аялал зугаалгын тухай ярихаа бас мартахгүй ээ. Ер нь бол бүхий л сэдвийн хүрээнд сайхан ярилцдаг байсан юм.

Одоогоос 8 жилийн өмнө “Сонгодог гэр бүл” сонинг эрхлэн гаргаснаар Д.Нонна багш бид хоёрт танилцаж сэтгэлээ нээн ярилцах боломж нээгдэж байлаа. Түүнээс хойш өнөөг хүртэл сайхан нөхөрлөсөөн. Миний бие Д.Нонна багштай олон удаа цуврал ярилцлага хийж, хүүхдийн хүмүүжлийн талаар нийтлэл бичсэн. Ханийг нь сэрүүн тунгалаг байхад хүртэл “Гал голомтоо бадраагаад 59 жил сайхан амьдарч яваа гавьяат холбоочин Мятав гуайнхан” нэртэй нийтлэл бичиж “Сонгодог гэр бүл” сониндоо нийтлүүлж байлаа. Бүх насаараа радио холбоо, телевиз орбит, радио релейн техник технологийг Монголдоо барьж байгуулах, түүнийгээ ард түмэндээ хүргэхээр ажилласан гавьяат холбоочин Ц.Мятав гуай гайхалтай ажилсаг хүн байсныг энэхүү нийтлэлээ бичихдээ л анх мэдэж авч байлаа. Нэг ёсондоо энэ сайхан гэр бүлийн үйл хэрэг, инээмсэглэл, үрсээ зөв өсгөсөн гайхам сайхан дурсамж зөвхөн “Сонгодог гэр бүл” сонинд түүх болон үлдээсэндээ миний бие одоо ч бахархаж байна аа. Энэ бүхнээ эргэн дурсахад, Ц.Мятав гуайнх шиг ийм сайхан гэр бүлийг “Сонгодог гэр бүл” сонин олныг онцолсон нь бүр ч бахархалтай санагддаг шүү.

“Хүүхдийн дуу цангинасан айл бүхэн аз жаргалтай. Тиймээс хүүхдийг багаас нь хүнийг хүндэтгэх, хайрлах ухаанд сургах хэрэгтэй” гэж Д.Нонна багш минь үргэлж хэлдэг байж билээ. Энэ нь магадгүй энэ эрхэм хүний ажилдаа, сэтгэлдээ баримталдаг зарчим нь ч байсан байж магадгүй. “Хүүхдийн Нонна” хэмээх нэрээр өөрийгөө овоглуулна гэдэг тийм ч амар зүйл биш ээ. Энэ нэрийг нь хэлэхэд л насаараа хүүхдийн төлөө ярьж, зүтгэж, чөмгөө дундартал ажилласан гэдэг нь илт шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, насан өндөр болсон хэдий ч хүүхдийн төлөө гэх сэтгэл нь халуунаас халуун цохиж, үзэг нь, үзэл бодол нь хүүхдийнхээ төлөө л үнэнч явж дээ. Миний бие охидоос нь М.Эрдэнэчимэг эгчтэй л уулзаж, санаа оноогоо хуваалцаж байлаа. Тэрбээр бас л номд хайртай, хүүхдэд сэтгэлтэй ухаалаг бүсгүй байв. Мэдээж ийм сайхан мундаг хоёр хүний хүүхэд зөв хүмүүжилтэй байх нь аргагүй шүү дээ гэж охинтой нь уулзсаны дараа надад бодогдож байсан шүү. Юутай ч энэ сайхан гэр бүлийн хоёр бүжгэн дээрээс бие биеэ олж ханилан, цэцэг жимс тарих сонирхолдоо хөтлөгдөн сайхнаас сайхан амьдарч байсан түүхийг хоёуланг нь энх тунх байхад яриулж байсан би азтай хүн шүү. Гэхдээ л хаврын хаварт цас ханзрахаар аялдаг танил үүргэвч, цомирлогоо нээн дэлбээлдэг өнгө өнгийн цэцэгс, цангинатал инээдэг цэцэрлэгийн их өргөнөөс Таныхаа ялдам ухаалаг төрх, зөөлнөөс зөөлөн дууг тань дахиад сонсохгүй гэж бодохоор нэг л гунигтай байна. Гэсэн ч та минь ном бүтээлээрээ, эелдэг дулаан төрхөөрөө шавь, болон багачуудын дунд өөрийгөө мөнхөлж чадсаан. Танаараа би үргэлж бахархаж амьдарна аа, Монголын элбэрэлт үрсийн Өүлэн ээж минь!!!

“СОНГОДОГ ГЭР БҮЛ” сонины эрхлэгч, зохиолч, сэтгүүлч БАТТӨРИЙН ДААРИЙМАА
2020.03.12

Гурван баавгай

Л.Толстой 

Нэг охин гэрээсээ гарч яваад ойд оржээ. Тэгээд ойд төөрч гэртээ буцах замдаа эрээд олсонгүй явсаар ойд байгаа нэг жижиг гэрт хүрч иржээ. Үүд нь онгорхой байв.

Үүдээр нь харахад гэрт хэн ч байсангүй учир, тэр охин оржээ. Энэ жижигхэн байшинд гурван баавгай суудаг байжээ. Нэг баавгай нь эцэг нь ба түүнийг Михаил Иванович гэж дууддаг билээ. Энэ нь биеэр арай том биетэй, саглагар үстэй баавгай байжээ. Нөгөө дэх нь эх баавгай байжээ. Энэ нь биеэр арай бага ба түүнийг Настасья Петровна гэнэ. Гурав дахь жижигхэн хүү баавгай нь Мишутка гэдэг нэртэй билээ. Баавгайнууд гэртээ байгаагүй бөгөөд тэд ойгоор зугаацах гэж явсан байлаа.

Тэр байшин нь хоёр өрөөтэй, нэг нь хоол идэх, нөгөө нь унтлагын өрөө байв.

Охин хоол иддэг өрөөнд нь ортол, ширээн дээр шөлтэй гурван аяга байхыг үзжээ. Нэг аяга нь их том байсан бөгөөд тэр нь Михайл Ивановичийнх, хоёр дахь арай бага нь Настаья Петровнагийнх, гурав дахь жижиг хөх аяга нь Мишуткийнх юмсанжээ. Аяга бүрийн хажууд том, дунд, жижиг халбага байв. Охин том халбагыг аваад том аяган доторхоос идэж үзээд, дараагаар нь дунд халбагаар дунд аяганаас, сүүлд нь жижиг халбагыг авч жижиг хөх аягатайгаас идээд үзэхэд нь Мишуткийн шөл хамгийн амттай шиг санагдав. Ширээний дэргэд гурван сандал байхыг үзээд сууж үзэхсэн гэж бодов. Нэг том нь Михайл Ивановичийнх, арай багавтар нь Настаья Петровнагийнх, хөх дэртэй хамгийн жижиг сандал нь Мишуткийнх юмсанжээ. Охин, том сандал дээр гарах гээд унав. Дунд сандал дээр суусан нь их эвгүй байв. Эцэст нь жижиг сандал дээр суухад их тохиромжтой байсан учир инээд алджээ. Охин жижиг хөх аягыг өвдөг дээрээ авч суугаад идэж гарав. Шөлийг бүгдийг идээд, сандал дээрээ ганхаж суутал нь сандал нь эвдрээд, өөрөө шалан дээр ойчлоо. Тэндээс босоод сандлаа өргөж тавиад, унтлагын өрөөнд оржээ. Тунд гурван ор байсан нь: Нэг том Михайл Ивановичийнх, нөгөө нь Настаья Петровнагийнх, гурав дахь жижиг нь Мишуткийнх юмсанжээ. Охин, том орон дээр хэвттэл хэтэрхий том, нөгөө нь хэтэрхий өндөр байв. Харин жижиг орон дээр хэвтэж үзвэл түүнд яаг таарсан учир хэвтээд унтчихжээ. Баавгайнууд ихэд өлсөөд гэртээ ирээд юм идэх гэв. Том баавгай өөрийнхөө аягыг авч үзээд аймшигтай чангаар бархирсан нь:

-Хэн, миний аягатай шөлнөөс идэв. Мишутка өөрийнхөө аяга хоосон болсныг үзээд нарийхан дуугар гангинасан нь:

-Миний аягатайг хэн идээд хоослов. Михайл Иванович өөрийн сандлыг үзээд чангаар хашхирсан нь:

-Хэн миний сандал дээр суугаад, байрнаас нь хөдөлгөв. Насатья Петровна өөрийн сандлыг үзээд чанга биш дуугаар хэлсэн нь:

-Миний сандал дээр хэн суугаад байрнаас нь хөдөлгөв!

Мишутка өөрийн эвдэрхий байгаа сандлыг үзээд нарийн дуугаар гангинасан нь:

-Хэн миний сандар дээр суугаад, эвдэж орхив! Тэгээд баавгайнууд унтах өрөөндөө орцгоов.

-Хэн, миний орон дээр хэвтээд онгилж орхив гэж Настасья Петровна чанга биш дуугаар хашхирав. Мишутка сандал тавьж өөрийнхөө орыг үзүүтээ нарийн дуугаар хоолойгоор гангинасан нь:

-Хэн, миний орон дээр хэвтээ вэ! Тэгээд охиныг хэвтэж байхыг гэнэт хараад, хутгаар хатгуулсан юм шиг чарласан нь:

-Энд байна! Бариач, бариач! Энд байна! Энд байна ! Аа-яа-яа ! бариад аваач! Тэр, охиныг хазах гэв. Охин нүдээ нээж баавгайнуудыг үзээд цонх уруу ухас хийв. Цонх нь онгорхой байсан тул үсэрч гараад зугтаачихлаа. Тэгээд баавгайнууд түүнийг хөөгөөд гүйцээгүй ажээ.

Хөдөлгөөнт тоглоом

 “БОР ШУВУУ” 

Тоглоомын зорилго: Өндөрлөг газар дээрээс үсэрч буух, буцаад гарч чаддаг, тарж гүйх, багшийн дохионы дагуу хөдөлгөөнийг хийлгэж сургана.

Тоглох арга: Хүүхдүүд бага зэргийн өндөрлөсөн  (өндөр нь 5-10 см байна) урт сандал, банз, шоо, модны тайрдас дээр тасалгаа буюу талбай дээр нэг талд зогсоно. Багш хүүхдүүдэд хандаж “ гадаа нар гарлаа, бор шувуунууд үүрнээсээ гарлаа,  үр тариа олж идэж байна” гэж хэлнэ. Хүүхдүүд өндөрлөгөөс бууж тасалгаа буюу талбайгаар тарж нисээд зарим нь газар дээр өвдөглөж гараараа  шал буюу газар дээр хуруугаараа тоншино (иднэ). Багш “бороо орлоо бүх шувуу үүр уруугаа нислээ” гэж хэлэхэд хүүхдүүд буцаж өөрсдийн байрандаа очно  (өндөрлөг дээр гарна). Өндөрлөг нь хүрэлцээтэй зайтай хүүхдүүд тарж очиж өндөрлөгт гарах боломжтойгоор сандал шоо, банз бэлтгэсэн байна. Зөөлөн буух, эргэж өндөрлөг дээр яаж гарах зэргийг зааж өгөх ба хүүхдэд тусална. Олон дахин давтан тоглосны дараа  тоглоомыг зөвхөн  “ нар”, “бороо” гэж нэг үгээр удирдана. 

Хүүхдийн байгууллагад байх ёсгүй аюултай ургамлууд.

Хурц үзүүртэй навч, өргөстэй / сарнай /роза/, кактус, юкка, агава, алоэ/, хүүхдийн арьсыг түлэх ба хордуулах Ургамалаас /аглонема, алоказия, антуриум /годонхай/, диффенбахия /гундахай/ энэ ургамал хамгийн аюултай 8 настай хүүхэд навчнаас нь идээд дороо нас барсан/, зантедеския, замилокулькас, каладиум /муутуу навч/, колоказия, монстера /гажнай/,сингониум /гажнайлж/, спатифиллус, кротон / хоёр янзын ургамал/,филодендрон, эпипремнум, олендра / цэгцүүхэй/ хортой шүүс ялгаруулдаг зэрэг ургамлууд хүүхдэд аюултай.
Дээр хи Ургамалаас олон янзын хортой шүүс бусад зүйл ялгардаг /секторные ткани/,
/смолянные каналы/, / млечники/.

Эдгээр ургамлын хортой шүүс нь аманд ормогц тагнаа хоолойнд хавдар үүсгэн хоолойг боож амьсгалах боломжгүй болгож нас барна, гараараа бариад нүдэнд хүргэхэд коньюнктивит ба нүдийг гэмтээнэ. Мөн сэвсгэр бүрхүүлтэй навчтай ургамал нь тоос шороо их цуглуулдаг тул харшилтай хүнд маш их харшил нэмж өгнө. Тийм учраас маш их дэлгэрч байгаа удамбар скую фиалку/сенполия/ хүүхэд байгаа өрөө тасалгаанд байрлуулж болохгүй.

Иймд дараах зөвлөгөөнийг өгч байна. Үүнд:
Цэцэрлэгийн бага бүлэгт 8-9 цэцэг байлгаж болно. Тэхдээ хүүхдийн анхаарлыг татах абутилон / тасалгааны агч мод гэж нэрлэдэг/, мөн 2-3 төрлийн намхан өндөр хай тан цэцэг зэрэг гоё навчтай ба цэцэгтэй тасалгааны ургамал байлгана.

Дунд бүлэгт бага бүлэгт байсан цэцэг дээр нэмж кливия /гүнгоо/, аспарагус /үүлэн цэцэг/, традесканция /сүлжгэнэлэг/, плющ / авиргана/ зэрэг 2-4 цэцэг нэмж болно.
Ахлах бүлэгт өмнө байгаа цэцэг дээр шинэ цэцэг нэмж бусад цэцэгтэй харьцуулан ялгааг ярилцах ба цэцгийг яаж арчлах талаар хүүхдэд мэдлэг өгнө.

Бэлтгэл бүлэгт олон төрлийн цэцэг байна, хүүхэд цэцгийн нэр, ялгааг мэддэг бөгөөд мөн арчлах арга барилын талаар мэдлэгтэй болсон байна. Харин хүүхдээр цэцгийн навчийг арчуулж болохгүй зөвхөн том хүмүүс арчиж цэвэрлэнэ. Навчтай харьцсан хүн дараа нь гараа сайн савандаж угаахыг анхааруулъя.

Цэцэрлэгт байж болох тасалгааны цэцгүүд. Үүнд:

• • Үүлэн цэцэг /аспарагус/ энергитэй
• • Ойм /папоротник/
• • Хим /абутилон буюу тасалгааны агч мод/ энергитэй
• • Авиргана /плющ/
• • Усан цэцэг буюу хумсан будаг /бальзамин/
• • Лавр /лавра благородный/
• • Ороогуулган /сциндапсус/ 
• • Удам бор /фикус/ хоёр янз байдаг их энергитэй
• • Сүлжгэнэлэг / традисканция/ энергитэй
• • Багцаргана /хлорофитум/ агаар цэвэрлэнэ энергитэй
• • Мөнх цэцэгт хайтан бегония/ их энергитэй ургамал
• • Навчит хайтан листовая бегония/ энергитэй.

Ашигласан ном:

1. “Дошкольная педагогика №1 /34/ 2007
2. Владимир Киврин “ Энергетика человека”номын “Энергетика растений” стр 29-55
3. Л.Энхтуяа,Н.Очгэрэл “ Тасалгааны ургамал тарьж ургуулах арга” Улаанбаатар 2014 оны номоос

Орчуулж боловсруулсан АБТА, Боловсрол судлалын магистр, “Зөвлөх багш”, хүндэт профессор ,ахмад багш Д.Нонна
2017.12. 14.

В.Ф.МАКСАКОВА БАГШ

МОНГОЛ УЛСЫН СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛ СУДЛАЛД ГАДААДЫН БАГШ НАРЫН ОРУУЛСАН ХУВЬ НЭМРИЙН ТУХАЙД: В.Ф.МАКСАКОВА БАГШ

Д.Нонна, Да.Эрдэнэбат нарын өгүүллэг

            Монгол улс УААА, соёлоо хөгжүүлэх төлөвлөгөөг нэг жилийн хугацаанд гүйцэтгэх явуулахаар болсон юм. Улсын VIII их хуралд “...эдүгээ ажиллаж буй хүүхдийн цэцэрлэг нь ард орны шаардлагыг хангаж чадахгүй буюу өсөлтгүй байгаа байдлыг харгалзан, ойрын цагт өргөтгөж, ариун цэвэр ба боловсон байдлаар хүүхдийг хүмүүжүүлэх хэрэгтэй болно. Зарим цэцэрлэгийг аж ахуйн хангамжийн хувьд үйлдвэр аж ахуй, засаг захиргааны газар хариуцуулж, сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн байгууллагуудыг санхүүжүүлэх явдалд оролцож байх” тухай саналуудыг оруулж өгсөн байна.Я.И.Певзнерийн бичсэн “Монгол улсын эрүүлийг хамгаалах талаар” гэсэн өгүүлэлд[1] манай улсад 1928 онд анх хүүхдийн талаар зөвлөгөө өгөх газар байгуулагдсан гэж дурджээ. Энэ нь удалгүй  нялхаст болон эмэгтэйчүүдэд зөвлөгөө өгөх газар, ясли, сүүний газрыг хамруулан 1929 онд эх нялхасыг хамгаалах төв болон өргөжсөн байна.

1941 он болж ирэхэд нийслэлд хоёр ясли, Алтанбулаг, Хатгал, Баянтүмэн, Цэцэрлэг, Улаангомд ясли нээгдэн үйл ажиллагаагаа явуулж байв. Дээрх сэтгүүлд Гэгээрлийн яамны зөвлөх А.В.Русаковын бичсэн,  “Монгол улсын Ардын Гэгээрүүлэх яамны тухай” нэртэй өгүүлэлд, “1930 онд нийслэлд 30 хүүхэдтэй, 4 багштай, 1 цэцэрлэг, 1931 онд 356 хүүхэдтэй 30 багштай 12 цэцэрлэг, 1932 онд 405 хүүхэдтэй, 34 багштай, 14 цэцэрлэг үйл ажиллагаа явуулж байв. Түүнчлэн 1931 онд хөдө орон нутагт 76 ажилчинтай 76 улаан гэр, 1932 онд 99 ажилчинтай, 132 улаан гэр үйл ажиллагаа явуулж байсан”[2] гэж тэмдэглэжээ.Зарим эх сурвалжид улаан гэрт цэцэрлэг байгуулах хөдөлгөөн орнөж байсан хэмээн дурдагдсан байдаг. Бидний хийсэн судалгаа болон бусад эх сурвалжуудаас үзэхэд Монгол улсын Засгийн газраас сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн боловсрол, хүмүүжлийн асуудлыг чухалчлан авч үзсэний дүнд 1924 онд Алтанбулагт, 1925 оноос Улаанбаатар хотод анх цэцэрлэг байгуулж, 30 гаруй хүүхэд 4 багштайгаар үйл ажиллагаа эхлүүлсэн түүхтэй байна. Эдгээрийн нотолгоо нь Баянхонгор аймагт 1929 онд байгуулагдсан цэцэрлэгийн эрхлэгч хүмүүжүүлэгчээр ажиллаж байсан Д.Цэрмаагийн дурдатгал юм.

1940 оноос эхлэн сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг хүмүүжүүлэх байгууллагуудыг үйлдвэр, аж ахуй засаг захиргааны байгууллагуудад хариуцуулж санхүүжүүлэх явдалд ч оролцох байхын чухлыг онцлон анхаарч хүүхдийн ясли, цэцэрлэгийг улсын төсвөөс гадна томоохон үйлдвэр, аж ахуй албан байгууллагуудын санхүүжилтээр, тухайн үйлдвэр, аж ахуйд ажиллаж байгаа ажилчид, албан хаагчдын хүүхдийг асран хүмүүжүүлэх ажилд татан оролцуулж эхэлсэн байна. Эл үед Монгол улсын Гэгээрлийн яамны сайд Т.Машлай (1940-1946 онуудад), хүүхдийн цэцэрлэгийг мэргэжлийн боловсон хүчнээр хангахад онцгой анхаарч, 1940 онд Гэгээрүүлэх яаманд хүүхдийн цэцэрлэгийн асуудлыг хариуцсан тасаг байгуулж, тасгийн эрхлэгчээр, бага ангийн багш байсан орос хэлтэй Даваагийн Долгоржавыг (1941-1945 онуудад), мөн 1941-1947 оныг дуустал зөвлөхөөр нь тэр үеийн ЗХУ-ын мэргэжилтний гэр бүл болох сургуулийн өмнөх боловсролын мэргэжилтэй Вераа Фёдоровна Максаковаг Гэгээрлийн яамны сайдын 1941 оны 1 дүгээр сарын 18-ны тоот тушаалаар зөвлөхөөр томилжээ.

Тэд Гэгээрүүлэх яамны зөвлөх Алексей Владимирович Русаков, заах аргач Андрей Васильевич Лесин нарын шууд удирдлагын дор хүүхдийн цэцэрлэгийг хөгжүүлэх ажлыг эхлүүлжээ. Цэцэрлэгийн тасаг байгуулагдсан болохоор юуны өмнө цэцэрлэгтэй танилцах, судлах шаардлага бий болсон тул морин тэргээр явж, байгуулагдсан цэцэрлэгүүдийн үйл ажиллагаатай танилцаж, заавар зөвлөгөө өгдөг байжээ. Морин тэргээ жолоодон хотын дундуур явахдаа, Вера Фёдоровна жолоогоо барьж, Д.Долгоржав ард нь сууж ажил хэргээ гүйцэтгэдэг байсан тухай дурссан байдаг. Удалгүй тэр хоёрт эмэгтэй хүний унадаг дугуй, тасагт нь заах аргын захидал, зөвлөмжийг олшруулахад зориулсан радатор өгчээ. Сургагч В.Ф.Максакова багш ирмэгц юуны өмнө сургуулийн өмнөх хүүхдийн байгууллагын ажилтай нарийвчлан танилцах шаардлагатай байсан тул Д.Долгоржав багшийн хамт явахад улсын хэмжээнд 14 цэцэрлэг ажиллаж, цэцэрлэгийн эрхлэгчдийн ихэнх нь эрэгтэйчүүд байжээ. Үүнд:

1.Д.Сүхбаатарын нэрэмжит цэцэрлэг (гурван бүлэгтэй), эрхлэгч нь Цэрэннадмид,

2.Үйлдвэр комбинатын цэцэрлэг (хоёр бүлэгтэй), эрхлэгч нь Ринчин,

3.Цэргийн Улаанхуарангийн цэцэрлэг (хоёр бүлэгтэй), эрхлэгч нь Лувсанжамц,

4.Хоршоодын яамны цэцэрлэг (хоёр бүлэгтэй), эрхлэгч нь Бужмаа,

5.Дотоод яамны цэцэрлэг (хоёр бүлэгтэй), эрхлэгч нь мэргэжилтэн Гаврилова,

6.Гар үйлдвэрийн цэцэрлэг (гурван бүлэгтэй), эрхлэгч нь Дэчин зэрэг найман цэцэрлэг Нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Бусад зургаан цэцэрлэг нь Сэлэнгэ, Завхан, Дорнод, Архангай, Өвөрхангай, Хэнтий зэрэг аймагт ажиллаж байв. Тэр үеийн цэцэрлэгт хүүхдийн тоглох тоглоом наадгай байхгүй материаллаг баазын хувьд ихээхэн хүнд байдалд байжээ. В.Ф.Максакова, Д.Долгоржав нар ажлаа хүлээж аваад юуны өмнө төр, засгийн шийдвэрээр цэцэрлэг олноор байгуулах шаардлагатай байсан тул шинээр цэцэрлэг ажиллуулах байр орон сууцыг шалгах, орон тоог батлуулах, эд аж ахуйг захиалж хийлгэх, төсөв батлуулах, юуны өмнө цэцэрлэгийн дотоод төхөөрөмж, хэрэгсэл, хүүхдийн насны онцлогт тохируулан хийлгэх шаардлагатай байв.

В.Ф.Максаковабагш цэцэрлэгийн насны хүүхдийн эрүүл ахуй, нас зүйн онцлогт тохирсон аюулгүй байх шаардлагыг хатуу мөрдөж, заавал модон материал бүхий тоглоомтой байх, сандал, ширээ, хувцасны шүүгээ, эвхдэг ор, материал хадгалах шүүгээ, тоглоомын тавиуртай байх, алчуурны өлгүүр, хувцасны шүүгээ зэргийн эскиз зураг гаргаж, орон нутгийн цэцэрлэгүүдэд хүргэж, гар үйлдвэрт захиалан хийлгэх, цэцэрлэгүүдийг эрүүл ахуйн шаардлагын дагуу модоор хийсэн

В.Ф.Максакова (1959-1963)

Цэцэрлэгүүдэд тоглоом наадгай байхгүй байсан учир мэргэжилтэн В.Ф.Максакова Гэгээрүүлэх яамны цэцэрлэгийн тасгаас Орос улсад тоглоомын захиалга өгч, хүрэлцэн ирсэн тоглоомуудыг цэцэрлэгүүдэд хуваарилан өгдөг байв. Үүнээс гадна цэцэрлэг дээр шагай цуглуулж, мод даавуугаар тоглоом хийх ажлыг өрнүүлсний үр дүнд цэцэрлэгүүдэд тоглоомын булан бий болж, цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын ажил явуулдаг материаллаг баазын суурийг тавьж, бэхжүүлж байсан юм. Дайны жилүүдэд ЗХУ-д хүүхдийн цэцэрлэгт хоол хүнсний зүйл ховордож, ихэнх цэцэрлэгүүд хаагдаж, зарим газар нүүдлийн байдалтай ажиллаж, олон мянган хүүхэд өнчирч, тэдгээрт зориулагдсан асрамжийн газрууд ихээр байгуулагдаж байв. Манай оронд ч мөн адил эл жилүүдэд багачуудыг асрах газарт ихээхэн гачигдал бий болж, хоол хүнс ховордсон юм. В.Ф.Максакова, Д.Долгоржав багш нар бэлэн мөнгөөр (цэцэрлэгийн эрхлэгч нарт тэр үед төсвийг нь гар дээр нь өгдөг байжээ) мэргэжилтний тусгай 18-р дэлгүүрээс будаа, хатсан жимс зэрэг ховор хүнсний зүйлийг бэлэн мөнгөөр авч цэцэрлэгүүдэд хуваарилан өгдөг байжээ. Цэцэрлэгийн хүүхдийн хоолны чанарыг сайжруулах, олон төрлийн хоолоор  үйлчдэх зорилгоор хотын хүүхдийн цэцэрлэгүүдийг ногооны талбайтай болгох, түүнд хүнсний ногоо тарих гээд туслах аж ахуйтай болгох, хурааж авсан ургацыг хэрхэн яаж боловсруулах хадгалах, түүгээр хоол хийх арга, байгалийн халиар, жис, мөөг зэргийг түүж ашиглах талаар В.Ф.Максакова багш байнга ухуулдаг, мөөг, байцаа, ногоо даршлах, ногоогоор хоол хийх, жимсээр чанамал хийж үзүүлэх сургалтыг тогоочдын дунд явуулдаг байв.

Цэцэрлэгийн тогооч нарын анхдугаар курс. Эхний эгнээ: Зүүнээс хоёр дахь нь В.Ф.Максакова багш

Цэцэрлэгүүдэд туслах аж ахуйг бий болгон хөгжүүлэх талаар нэлэд анхаарсны үр дүнд, Д.Сүхбаатарын нэрэмжит нэгдүгээр цэцэрлэг, Улаанхуарангийн цэцэрлэг, Мах комбинатын цэцэрлэг, ногооны талбай дээр ногоо тарих, гахай, тахиа үржүүлж тэжээх зарим цэцэрлэг нь саалийн үнээтэй байх зэргээр хоолны төрөл зүйлийг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байв. Хотын зарим цэцэрлэг хоол хүнс, мод нүүрсээ зөөх, жимс мөөгөнд явах, хүүхдийг зусланд гаргах зэрэг аж ахуйн ажлаа амжуулах зорилгоор хүүхдийн цэцэрлэгүүд нь өөрийн гэсэнморин тэрэгтэй, мотоцикл, ачааны машинтай байжээ.

Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын ажлыг шинжлэх ухааны үндэстэй явуулахын тулд цэцэрлэгийн зорилгыг тодорхойлох, хүмүүжил сургалтын агуулгыг тогтоох зэрэг асуудал чухал байсан юм. Эл үед цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтыг явуулахад удирдамж материал, заах аргын гарын авлага байхгүй байв.

1940 оноос өмнө Ардыг Гэгээрүүлэх яаманд цэцэрлэгийн асуудлыг сургуулийн хэлтсийн мэргэжилтэн Лобова хариуцаж байсан бөгөөд сургагч  В.Ф.Максакова 1941-1947 онуудад сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хүмүүжил сургалттай холбоотой дараах материалыг боловсруулан гаргажээ. Үүнд:

-        Хүүхдийн цэцэрлэгийн дүрэм

-        Хүүхдийн цэцэрлэгийн эрхлэгчийн жилийн ажлын төлөвлөгөөний загвар

-        Эцэг эхээс хоолны хөлсийг хураах заавар

-        Цэцэрлэгийн ариун цэврийн дүрэм

-        Цэцэрлэгийн хүүхдийн дунд зохиох хүмүүжлийн ажлыг төлөвлөх, хичээлийн үлгэрчилсэн конспект

-        Хүүхдийн цэцэрлэгт явагдах хичээлийн товч агуулга

-        Цаас модоор тоглоом хийх загвар

-        Талбайн төхөөрөмжийн (морь, гулгуур, тэнцвэрийн вандан, завь, ачааны машин, онгоц гэх мэт) загвар

-        Хүүхдийн хоолны нэрс ба тэдгээрийг хийх аргачлал

-        Өглөөлөг өдөрлөгийн программ

-        Хүүхдийн зуны талбайн заавар

-        24 цагийн ажиллагаатай цэцэрлэгийн үйл ажиллагааны зөвлөмж

-        Экскурс зугаалга явуулах зөвлөмж

-        Бүлэг тус бүрийн өглөөний гимнастикийн дасгалын жагсаалт

-        Цэцэрлэгийн дотоод төхөөрөмжийн үндсэн хэмжээ

-        Цэцэрлэгийн эрхлэгчээс өдөр бүр хийж байх хяналт шалгалтын ажил

-        Цэцэрлэгийн байр болон орчныг цэвэр тохилог байлгах тухай

-        Хүүхдийн цэцэрлэгт явагдах хичээл

-        Хүүхдийн цэцэрлэгийн бага бүлэгт зургийн хичээл яаж заах вэ

-        Хүүхдийн цэцэрлэгт өглөөний гимнастикийн нэгдсэн дасгал зэрэг удирдамжийг гардан боловсруулж өгчээ.

Эл үеэс эхлэн манай улсын хүүхдийн цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын агуулга тогтож, сургуулийн өмнөх байгууллагыг шинжлэх ухааны үндэстэй удирдан явуулах болсон юм. Үүнээс гадна тус хэлтэст, 1940 оноос эхлэн Зөвлөлтийн хэвлэл болох “Дошкольное воспитание” сэтгүүлийг захиалж, уул сэтгүүлийг шууд орчуулан цэцэрлэгийн үйл ажиллагаанд нэвтрүүлж байв. Боловсруулан  гаргасан материал бүхнийг хувилж олшруулан цэцэрлэг нэг бүрт хүргүүлэх, эдгээр материалыг цэцэрлэгийн ажилтан бүрт таниулах, хэрэгжүүлэх талаар В.Ф.Максакова багш уйгагүй завлаж, тайлбарлаж ажиллажээ. В.Ф.Максакова багшийн бичиж боловсруулсан зүйлийг Д.Долгоржав орчуулж, зарим сэтгүүлд нийтэлдэг байжээ.

1942 онд гарсан “Багш нарт тусламж” сэтгүүлийн №”-д “Багачуудын хүмүүжилд” буланд хэвлэгдсэн “Хүүхдийн цэцэрлэг ба гэрийн газар хүүхэд багачуудыг хэрхэн хүмүүжүүлэх вэ?” гэсэн өгүүллэгт цэцэрлэгийн насны хүүхдийн өсөлт хөгжилт, мөрдөх өдрийн дэглэм, хооллох, унтуулахын ач холбогдол, ариун цэврийн дадал олгох, хувцсыг зөв тохируулах зэрэг асуудлаар тодорхой зөвлөмж өгчээ.

В.Ф.Максакова багш Улаанбаатар хотын цэцэрлэгийн ажилтан нэг бүрийн мэргэжил боловсролыг дээшлүүлэхийн тулд 1943 онд хүмүүжүүлэгчдийн дунд “Эрхлэгч ба цэцэрлэгийн бусад ажилтны үүрэг, зорилго” гэсэн сэдвээр бага хурлыг явуулж, Улаанбаатар хотод 7 хоног бүр цэцэрлэгийн эрхлэгчийн үйл ажиллагаа, хүмүүжүүлэгчдэд мэргэжил боловсролыг дээшлүүлэх зорилгоор цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын ажлын талаар сургалт семинарыг тогтмол зохиодог байжээ. Энэ сургалт семинар дээр хүмүүжил сургалтын ажлыг төлөвлөх, тоглоом наадгай үзүүлэн хийлгэх, хөдөлгөөнт тоглоом тоглуулж сургах, дуу заах арга, хөгжмийг пянзнаас сонсох аргыг заах (Монголд сууж байсан Зөвлөлтийн элчин сайдын яамнаас мэргэжилтэн урьж дуу ритмийг заалгадаг) ба бусад хичээлийг явуулах арга барилд биечлэн зааж үзүүлэх аргаар цэцэрлэгийн багш нарыг сургадаг байсан. Түүнээс гадна цэцэрлэгийн тогоочдын курс зохиож нийт тогоочид (20 хүн) хүүхдийн хоол хийх технологи, байгалийн нөөц болох жимсний чанамал хийх, мөөг байцаа давслах аргад сургаж байжээ.

Багш нарын мэргэжил боловсролыг дээшлүүлэхэд тэргүүний хүмүүжүүлэгчдийн туршлагыг судалж дэлгэрүүлэх ажил нэлээд зохиож, хүмүүжүүлэгч нарын бүтээлийн самбар, булан гаргаж сурталчилдаг байжээ. В.Ф.Максакова багш 1941 оноос цэцэрлэгийн боловсон хүчнийг бэлтгэж нэг сарын курс зохиож хүмүүжүүлэгчдийг бэлтгэх, 1943-1944 онуудад анх удаа цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгчдийн гурван сарын курсээр цэцэрлэгийн мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэх ажилд биеэрээ оролцжээ.

В.Ф.Максакова багш цэцэрлэг дээр өөрөө биечлэн баяр бүрээр өглөөлгийн программ гаргах, хүүхдийн хувцас оёх, өглөөлөг өдөрлөгт биеэрээ оролцох, өөрөө хичээл зааж үзүүлэх зэрэг ажил зохиож байжээ. Жил бүр Улс хувьсгалын баяраар наадмын талбай дээр (яармагт) Гэгээрлийн яамны үзэсгэлэнд “Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн байгууллагын ажлаас” булан гаргаж, цэцэрлэг, хүмүүжүүлэгчдийн сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаанаас сурталчилдаг байжээ. Мөн тэр үзэсгэлэнгийн дэргэд хүүхдийн 24 цагийн үйл ажиллагаатай цэцэрлэг, хүүхэд саатуулах зуны талбай байгуулж, долоон хоногоор ажиллуулж, түүнд В.Ф.Максакова багш Д.Долгоржав багш нар (тэндээ нэг өрөөтэй байсан) цэцэрлэгийн багш хүүхэдтэй хамтран биечлэн ажиллаж, хүүхдийн цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг сурталчилдаг байжээ. Ардыг Гэгээрүүлэх яамнаас наадмаар цэцэрлэгийн хүүхдүүдийг цэвэрхэн харагдуулахын тулд бэлэн мөнгө олгож байсан учир Д.Долгоржав багш уул мөнгөөр амьд хонь, сүү, цагаан идээ авдаг, харин В.Ф.Максакова багш хүүхдийн гоёлын хувцасны загвар гаргаж, ажилчдынхаа хамт оёж хүүхдүүдээ хувцаслаж, наадамчин олны өмнө өглөөлөг, өдөрлөг, концерт тоглон үзүүлдэг байжээ.

1941-1947 онуудад цэцэрлэгүүд бүтэн жилээр ажиллаж, засвар хийх үедээ хамт олноороо аль нэгэн цэцэрлэг дээр нийлж ажилладаг эсбөгөөс зусландаа гардаг байжээ (Зайсан, Амгалангийн хойно гэрт байрладаг байжээ). Эл үед цэцэрлэг нь  бүтцийн хувьд голдуу 1-2 бүлэгтэй бөгөөд Дотоод яамны цэцэрлэгт зөвлөлтийн мэргэжилтний хүүхдийг авдаг орос бүлэг нэг, Багш нарын цэцэрлэгийн дэргэд  фронтод явсан хүмүүсийн хүүхдийг хүмүүжүүлэх орос бүлэг нэг ажиллаж байв. Сургуулийн өмнөх насны багачуудыг асрах байгууллагад хүмүүжүүлэгчээр Бадамцэрэн, Шагдар, Сономжав, Долгор, Цэрэннадмид, эрхлэгч Долгоржав (одон орон судлаач Нинжбадгарын ээж), Магсар, Лувсанцэрэн, Бужмаа, Гаваа, Норов, Ринчин нар ажиллаж байжээ.

В.Ф.Максакова багш бол Монгол Улсын сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн байгууллагын хүмүүжил сургалтын ажлыг шинжлэх ухааны үндэстэй явуулах зорилгоор хүмүүжил сургалтын агуулга тогтоох, цэцэрлэгийн тоог нэмэгдүүлэх, цэцэрлэгийг дотоод тавилгатай болгон материаллаг бааз суурийг бий болгох, боловсон хүчнийг бэлтгэх, багш нарын мэргэжил боловсролыг дээшлүүлэх, гарын авлага боловсруулж хүмүүжүүлэгч багш нарын гарт нь өгөх, биечлэн цэцэрлэгийн хүүхдэд хичээл заах, хөдөлгөөнт ба сэдэвт тоглоом үзүүлэх, дүрслэх урлагийн хичээл заах, экскурс, зугаалга явуулж үзүүлэх, биечлэн багш нартай хамт зохион явуулах, гэр ахуйн хичээл заах зэргээр цэцэрлэгийн хүмүүжил сургалтын үйл ажиллагааг зааж үзүүлж байлаа. Тэрбээр 1951-1953 онд Багшийн сургуулийн дунд боловсролтой цэцэрлэгийн анхны 17 багш нарыг бэлтгэн гаргахад ... багшийн хамт ажиллаж байжээ. Анхны цэцэрлэгийн багш нарын нэгэн болох Ч.Гаасүрэн, “Вера Фёдоровна Максакова багш бидний төлөө байнга анхаарч санаа тавьж, хичээл заахдаа үзүүлэнгээ өөрөө авчирдаг, хэрэв бидний аль нэг маань өвдвөл эмнэлэгт эргэх, хоол тал, жимс өгч явуулдаг байлаа” гэж дурдсан байдаг.Энэ үед ажиллаж байсан нэгдүгээр цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч Б.Шагдар, “Максакова багш дуу хөгжимд их сайн “яблочка” бүжиг зааж өгч, хүүхдийн хувцас, ариун цэврийг сайжруулах талаар их зөвлөж, янз бүрийн тоглоом наадгай хийх, эцэг эхэд зориулан самбар гаргах, хувцасны эсгүүр гаргах зэргээр сургадаг байсан” гэж дурссан юм. 1959-1962 онд Д.Нонна багшийн хамт, Улаанбаатарын Багшийн сургуульд цэцэрлэгийн багш бэлтгэхэд биечлэн оролцож, дээрх ... ... дагалдуулан сургуулийн ... ... ... ... ... үнэлшгүй хувь нэмрээ оруулсан гавьяатай хүн байсныг ... .... ...... ...

В.Ф.Максакова багш Багшийн сургуульд цэцэрлэгийн ангид заах хичээлийн конспектыг балын харандаагаар маш томоор урьд өдөр нь бичсэн дэвтрээ авчраад дагалдагч багшдаа тайлбарлаж өгөөд тэдгээр дагалдагч багш нар шөнөжин сууж, орчуулж бичиж ирээд оюутнуудад заадаг байв. Дагалдан багш бүх зургийн болон наамал, баримал, зохион бүтээх тоглоом зэрэг үзүүлэнг хийхээс гадна загвар тоглоом, хүүхдийн майк, богино дотуур өмд, хүүхдийн плать зэргийг оёж, оюутнуудад эсгүүрийг хэрхэн хийх, яаж дүрс хайчлах зэрэг хичээлтэй холбоотой үзүүлэн бүхнийг хийж ирээд оюутнуудад зааж дадлагажуулах ажлыг хийдэг байсан юм.

В.Ф.Максакова багш ажилч хичээнгүй, өмнөө тодорхой зорилго тавьж биелүүлдэг, үнэхээр мэргэжилдээ үнэнч, хүнийг уйгагүй сургадаг, хүүхдийн сайн сайхны төлөө сэтгэл санаагаа бүрэн дайчилдаг, эрхэлсэн ажилдаа дур сонирхолтой, хүнд тусархаг зэрэг сайхан чанаруудыг хадгалсан үлгэр жишээч нэгэн байлаа.

---

[1]Современное Монголия. №2-3, 1941.

[2]Там же,