Өвлийн тухай сургуулийн өмнөх насны хүүхдэд танилцуулна.

Хүүхдэд танилцуулах үлгэр жишээ  үйл ажиллагаа ба хичээлийн конспек. 

/  Та бүхэн өөрийн бодол санааг оруулж өөрчилж болно/.

Нийт 6 хичээлийн конспект

1-р ХИЧЭЭЛ

Сэдэв: Өвлийн тухай    \2 – 3  хичээлээр үзнэ\

Хүмүүжил сургалтын зорилго:

• Өвлийн тухай мэдлэгийг баяжуулан танилцуулах
• Өвлийн тухай олон янзын үзэгдлийн тухай хүүхдэд ойлголт өгөх
• Өвлийн холбогдолтой зарим үгийн баялагийг нэмэгдүүлэх
• Хүүхдийн ярианы чадварыг сайжруулах

Хүмүүжил сургалтын бэлтгэл:

• Өвлийн тухай сэдэв зураг
• Уран зохиолын материал бэлтгэх явц

Хүмүүжил сургалтын  үйл  явц:

• Хүмүүжил сургалтын  зорилгоо танилцуулах
• Багшийн яриа

Өмнө өвлийн улирлын онцлогоос та бүгдэд танилцуулсан. Өвөл хүйтэрдэг, цас ордог, эргэн тойрон цасаар хучигдаж, мод ургамал бүгд нүцгэн хөлдүү болдог. Гол мөрөн, ус хөлддөг. Зарим амьтад ичиж, зарим нь хоол эрж амьдардаг тухай өмнөх хичээл дээрээ бид ярилцсан билээ. Өнөөдөр монголд өвөл ямар байдгийг ярьж өгнө.
Өвлийн улирлыг

• Өвлийн уур амьсгал орох
• Өчүүхэн цас унах
• Их цас унах
• Өвлийн туйл болох
• Өчүүхэн хүйтэн

Их хүйтэн зэрэг 6 улиралд хуваагддаг байна.

Өвлийн уур амьсгал орох өдөр хүйтний эрч нэмэгдэж, ус зайрмагтан мөсөн захтай болно. Солонго татахаа больж цас орж, тэнгэрийн уур дээш дэгдэж, газрын уур улам доош бууна. Ичигч амьтад урт нойронд орно гэх мэтээр өвөл сар сардаа өөр болдог.
Өчүүхэн хүйтэн болох улирал 1-р сарын 5, 6-нд эхэлж хүйтний эрч ихэд нэмэгдэнэ. Араатан амьтан даарч, хоол эрж ийш тийш гүйлдэх нь ихсэнэ. Шар шувуу үүрээ дулаална. Гургуул шувуу дуугарч эхэлнэ.
Их хүйтэний улирал болох улирал нь 1-р сарын 20- 22-ны өдөр эхэлнэ. Энэ улиралд хүйтэний эрч туйлдаа хүртэл чангарч дунд үеэсээ хүйтний эрч үе үе суларч байгаад хаврын улирал залгана.

Өвөл бид гадаа гарч цас яаж нэмэгдэж байгааг хэмжиж үзнэ.
Цас гэж юу вэ?
Цас гэдэг бол олон тооны жижиг хөлдүү мөснөөс үүсдэг байна. Үүнийг цасан ширхэг гэнэ. Цасан ширхэг бүхэн өөр өөр хэлбэр дүрстэй байдаг. Цас янз бүрийн байдлаар ордог. Жишээ нь: Хүйтэн өдөр цасан ширхэгээр, дулаавтар өдөр бөөн бөөнөөр, хүйтэрхээр будаа шиг, салхитай өдөр зүү шиг цасан ширхэг ордог байна.
Агаарын дулаанаас цасны шинж чанар өөр өөр байна. Хүйтэн өдөр цасан ширхэг хуурай юм шиг орж, хоорондоо наалдахгүй. Ийм цасан дээр явахад чахран дуу чимээ их байна. Цасан ширхэг хоорондоо хүртэл наалдахгүй. Дулаан өдөр цасны чанар нь зөөлөн наалдамхай болж баримал хийх боломжтой.
Өвлийн улиралд гол мөрөн аажим хөлдөнө. 11 12-р сард захалж хөлдөхөд 1-р сард гол мөрөн бүрэн хөлдөнө. Өвлийн улиралад мод, бут нь ургахгүй, амарч эхэлдэг. Бүх мод нүцгэрэн гэхдээ мөчир дээр нахиа үүс, тэр ургахад бэлэн болжээ. Хэрэв чи тэр мөчрийг огтолж байрандаа усанд хийгээд тавихад тэр нь навчаа дэлгэж эхэлнэ. Үндсэндээ мод сэргэж эхэлж байгаа нь тэр. Модны үндсийг хөлдөөхгүйн тулд ёроолд нь цасаар хучдаг юм.
Өвөл зарим мод мөнхийн ногооноор байдаг. Энэ нь гацуур, нарс хоёр мод байнгын ногоон байна. Иймд өвлийн улиралд модоо байнга хамгаалах хэрэгтэй.
Эртний ном сударт байгалийн олон үзэгдэл, үйл явц, сайхан муухай, өдрүүдийн тухай бичсэн байдаг.

Үүнд:

• Өвлийн улиралд хөх хулган өдөр цас орвол тэр жил цас их орно
• Өвөл их цас орвол зун нь бороо бага орно
• Өвөл нь дулаан бол зун нь хүйтэн сэрүүн болно
• Өвөл хүйтэн бол зун нь халуун болно
• Өвлийн өглөө, орой тэнгэрийн хаяа тол улаан байвал цаг агаар өөрчлөгдөнө гэж бичжээ
• Өвөл юу юу үзсэн тухай хүүхдээр яриулах

Өвлийн тухай юу мэддэгийг дараах асуултаар яриулна

• Өвөл намраас юугаар ялгаатай вэ?
• Мод бургас ямар болсон бэ?
• Газрын хөрс ямар болсон байна
• Цасан ширхэг ямар байдаг вэ?
• Цас ер нь ямар байдаг вэ?
• Өвөл ямар шувууд байдаг гэх мэт

Өвлийн тухай оньсого цээжлүүлэх

“Дээвэр эсгий
 Дэлхийг бүтээнэ”        /цас/

“Хүйтэн өвөл
 Тал дээр хэвтэнэ”
 Хойтон хавар нь
 Гол руу гүйнэ               /цас/

IШинэхэн дээрээ хөвөн шиг
Хуучрахаараа төмөр шиг   /цас /

Өвлийн тухай шүлгүүдээсг давтана

А.Прокофьев   Анхны цас

Эргэн тойрон цасхан
Энд тэндгүй цагаахан
Хаа сайгүй цасхан
Хашаа л харвал цагаахан

Хундан цагаан мөр
Хурдан бөжин үлдээжээ
Хурган цагаан малгай
Хус модхон өмсчээ.

Хүмүүжил сургалтыг дүгнэж дуусгана

Ертөнцийн гурваас цээжлүүлэх

Ертөнцийн гурван ногоон
Усанд замаг нэг ногоон
Хаданд хөгц нэг ногоон
Дэлхийд ногоо нэг ногоон

Ертөнцийн гурван хөх
Уудам дэлхийн тэнгэр нэг хөх
Унтрах галын дөл нэг хөх
Урсах голын ус нэг хөх

Нэмж ярих зүйл

2-р сар болж өвлийн сүүлийн сар, цаг агаарын хувьд өдөр нартай, зарим газар цас хайлах, шөнөдөө болохоор хүйтэрч, газрын хөрс нь хөлдүү мөсөөр хучигдана. Энэ сар бол хамгийн хэцүү байдаг. Амьтадын хувьд бэлтгэн авсан тэжээл нь дуусч, тарган өөхтэй амьтадын өөх нь дулааны элч барихаа больж даарч эхлэнэ.

Амьтад, шувууд хөх ногтруу, явуу хур гэх мэт цасанд шигдэж хуугддаг байсан бол мөсөн хучлагатай болсноос амьтад орох газаргүй болж даарч хөрч хөлдөнө.
Энэ сарыг хавар болтол “тэсэх сар” гэдэг. Бүх амьтадын хүнсний нөөц дуусдаг юм. Ой модонд салхи болоход энд тэнд нуугдсан шувуу хорхой шавьж жижиг амьтад хөлдөж хийсч газраар тардаг юм. Амьтад тэдгээрийг түүж идэхийг идэж цэвэрлэж хаядаг байна.
Усны ёроолд голын эргийн ойролцоо мөсөн дор мэлхийнүүд хөдөлгөөнгүй мөсөөр хучигдсан гаргаад авхад маш хэврэгхэн хөл биеийг нь хугалах шахдаг. Иймд эдгээр мэлхийг дулаан байранд олуулаад гэсгэхэд тэдгээр мэлхий сэрж шалан дээр үсрэнэ. Иймд мэлхий дулааныг хүлээж ичээндээ л байна.

Ойд амьдарч буй хандгай, зээр нь эврээ хаяж эхлэнэ. Эвэргүй болохоор тэднийг чоно барихыг завдах боловч хурч туурайгаар тэд биеэ хамгаалдаг. Гэвч эдгээр амьтад дараах эвэр нь ургаж эхэлдэг юм.
Энэ сар хүйтэн байдаг болохоор мөн усны бор шувууд хүйтэн усанд /цооногт/ орж усан дотроос усны хорхой шавьж түүж иднэ.
Загас ч өвөл усны гүнд орж өвөлжин ичнэ. 1, 2-р сарын эхэнд загасанд агаар дутагдаж эхлэнэ. Энэ үед загас дээшээ гарч мөсний завсараас агаараар амьсгалж байдаг. Иймд та нар ч гэсэн мөсөнд цооног нүх гаргах шаардлагатай байдаг.
2-р сард хаврын урь орж эхлэнэ. Энд тэнд цас хайлж байшингийн дээврээс мөсөн унжлага бий болно. Нар хурц болж дулаарна. Тэнгэр цэлмэг болж үүл багасаж эхлэнэ. Дулаархаар хөх бух шувуу нисч ирнэ. Оройн цагт муурын дуу чимээ гарна. Ой модонд тоншуулын дуу чимээ ч гарна. Хаврын эхэн үед сайр шувуу гарч гацуур нарсны боргоцийг түүж иддэг юм. Сайр шувуудын бүжиг наадам ч эхэлдэг юм.

Тайлбар:
Өвлийн тухай ахлах дунд бага бүлэгт тус бүрт тохируулан багш ярина. Энэ хичээлийн эцэст өвлийн холбогдолтой шүлэг дуу оньсого тааврыг зааж сургаж ярилцана. Мөн өвлийн холбогдолтой зураг өгч зургийн утгыг яриулах, өгүүлбэр өгүүллэг зохиолгоно. Энэ сэдвийг ярьж тайлбарласны дараа хүүхдээс асуулт тавьж яриулна.

• Өвлийн цаг агаар ямар байдаг вэ?
• Өвөл намрын аль нь хүйтэн байдаг вэ?
• Өвөл ургамал яагаад ургадаггүй вэ?
• Өвөл хорхой шавьж яадаг вэ?
• Өвөл шувууд яадаг вэ?
• Өвөлждөг шувуудыг нэрлэ
• Өвөл зэрлэг амьтад хэрхэн яаж амьдардаг вэ?
• Өвөл тэжээвэр амьтад хэрхэн өвөлждөг вэ?
• Малчид өвөл малаа ямар аргаар арчилдаг вэ?
• Өвөл хүмүүс ямар хувцас өмсдөг вэ?
• Өвөл хүүхдүүд яаж тоглодог вэ?  Гэсэн асуултаар ярилцана.

Боловсруулсан Д.Нонна